Ad 1. Dawna forma wyrazu środa, od którego pochodzi nazwa miasta, brzmiała średa (w prasłowiańskim *serda). W gwarach został zachowany wyraz średa (archaizm). Natomiast w polszczyźnie literackiej następowała zmiana -e- w -o- przed spółgłoskami przedniojęzykowymi (t, d, s, z, n, r, ł), a więc średa zmieniła się w środa, a to w Środa, później Śląska. Przymiotniki od nazw miejscowych tworzone są najczęściej przyrostkiem -ski, przed -ski była półsamogłoska miękka, tzw. miękki jer (jery są np. w rosyjskim). Pod wpływem tego jeru -d- przeszło w -dz-, a przed spółgłoską -dz- nie było zmiany -o- w -e-. Stąd od nazwy miejscowej Środa przymiotnik średzki.
Ad 2. Nie ma różnicy w powstawaniu nazw miast i wsi. Wiele pierwotnych wsi stało się miastami (nazwa nie została zmieniona). A pierwotne miasta stały się wsiami (nazwy też nie ulegały zmianie).