Alternacja czy obniżenie/podniesienie artykulacji?
byłabym niezmiernie wdzięczna za wyjaśnienie, w jaki sposób można odróżnić alternację od zjawiska podwyższenia/obniżenia artykulacji. Na przykład zastanawiam się, czy w nazwisku Biniaszek i Gaworzewski (od imienia Bieniaszek, nazwy miejscowości Gowarzewo) doszło do wymiany e:o, a:o czy obniżenia artykulacji.
Z wyrazami szacunku,
Karolina
4.09.2018
4.09.2018
Szanowni Państwo, byłabym niezmiernie wdzięczna za wyjaśnienie, w jaki sposób można odróżnić alternację od zjawiska podwyższenia/obniżenia artykulacji. Na przykład zastanawiam się, czy w nazwisku Biniaszek i Gaworzewski (od imienia Bieniaszek, nazwy miejscowości Gowarzewo) doszło do wymiany e:o, a:o czy obniżenia artykulacji.
Z wyrazami szacunku,
Karolina
Sformułowania użyte w pytaniu przenoszą nas na naukowy poziom rozważań. Alternacja morfonologiczna, czyli oboczność/ wymiana fonemów w wariantach tego samego morfemu, może mieć charakter samogłoskowy bądź spółgłoskowy. Może też być uwarunkowana sąsiedztwem (otoczeniem fonetycznym) i wówczas ma charakter automatyczny (w innych warunkach jest wymianą gramatyczną). Obniżenie lub podniesienie artykulacji jest terminem opisu fonetycznego języka i dotyczy tylko wymowy samogłosek. Jako zjawisko fonetyczne tłumaczone jest wpływem sąsiednich głosek; jest dobrym narzędziem opisu zmian formy wyrazu w gramatyce historycznej (np. syr → ser) i dialektologii (np. każde [o] ulega ścieśnieniu w gwarze śląskiej przez spółgłoską nosową, np. dóm, móm, kómpać się; samogłoski [o], [e] ścieśniają się – podnoszą artykulację w pozycji nieakcentowanej w wymowie południowo-wschodniej Polski, np. w studoly na siani, na pódłodzy). W intencji Pani pytania pozostaje wytłumaczenie postulowanych wymian samogłosek. W nazwisku Bieniaszek → Biniaszek (jak *Bieńczycki → Bińczycki; miencerz → mincerz itp.) można się takiej zmiany domyślać pod wpływem fonetycznego otoczenia, sąsiedztwa prawostronnego spółgłoski sonornej nosowej, palatalnej. W drugim przykładzie raczej doszło do mylnego zapisu: nie ma takiej współczesnej oboczności (chodzić: chadzać, gw. zakryncać: zokrynt to starodawne relikty języka praindoueropejskiego), a sąsiedztwo spółgłoski [v] i [sz] jest od kilku już wieków neutralne fonetycznie. Nazwisko podane reprezentuje dobrze udokumentowany typ nazwiska szlacheckiego, tworzonego od nazwy miejscowości w dość nieodległych czasach, a więc raczej trudno oczekiwać w nim wspomnianej historycznej alternacji. Dodam, że oboczność ‘ew: ‘ow ma odległy rodowód historyczny i jest świadectwem dawnych podziałów dialektalnych polskiego terytorium etnicznego (Wiśniewski: Wiśniowski, Pleszew: Płaszów itp.). Podane nazwisko Gaworzewski nie jest więc małopolskiego pochodzenia.
Kazimierz Sikora, Uniwersytet Jagielloński