Alternacja czy obniżenie/podniesienie artykulacji?

Alternacja czy obniżenie/podniesienie artykulacji?
4.09.2018
4.09.2018
Szanowni Państwo,
byłabym niezmiernie wdzięczna za wyjaśnienie, w jaki sposób można odróżnić alternację od zjawiska podwyższenia/obniżenia artykulacji. Na przykład zastanawiam się, czy w nazwisku Biniaszek i Gaworzewski (od imienia Bieniaszek, nazwy miejscowości Gowarzewo) doszło do wymiany e:o, a:o czy obniżenia artykulacji.

Z wyrazami szacunku,
Karolina
Sformułowania użyte w pytaniu przenoszą nas na naukowy poziom rozważań. Alternacja morfonologiczna, czyli oboczność/ wymiana fonemów w wariantach tego samego morfemu, może mieć charakter samogłoskowy bądź spółgłoskowy. Może też być uwarunkowana sąsiedztwem (otoczeniem fonetycznym) i wówczas ma charakter automatyczny (w innych warunkach jest wymianą gramatyczną). Obniżenie lub podniesienie artykulacji jest terminem opisu fonetycznego języka i dotyczy tylko wymowy samogłosek. Jako zjawisko fonetyczne tłumaczone jest wpływem sąsiednich głosek; jest dobrym narzędziem opisu zmian formy wyrazu w gramatyce historycznej (np. syr → ser) i dialektologii (np. każde [o] ulega ścieśnieniu w gwarze śląskiej przez spółgłoską nosową, np. dóm, móm, kómpać się; samogłoski [o], [e] ścieśniają się – podnoszą artykulację w pozycji nieakcentowanej w wymowie południowo-wschodniej Polski, np. w studoly na siani, na pódłodzy). W intencji Pani pytania pozostaje wytłumaczenie postulowanych wymian samogłosek. W nazwisku Bieniaszek → Biniaszek (jak *BieńczyckiBińczycki; miencerz → mincerz itp.) można się takiej zmiany domyślać pod wpływem fonetycznego otoczenia, sąsiedztwa prawostronnego spółgłoski sonornej nosowej, palatalnej. W drugim przykładzie raczej doszło do mylnego zapisu: nie ma takiej współczesnej oboczności (chodzić: chadzać, gw. zakryncać: zokrynt to starodawne relikty języka praindoueropejskiego), a sąsiedztwo spółgłoski [v] i [sz] jest od kilku już wieków neutralne fonetycznie. Nazwisko podane reprezentuje dobrze udokumentowany typ nazwiska szlacheckiego, tworzonego od nazwy miejscowości w dość nieodległych czasach, a więc raczej trudno oczekiwać w nim wspomnianej historycznej alternacji. Dodam, że oboczność ‘ew: ‘ow ma odległy rodowód historyczny i jest świadectwem dawnych podziałów dialektalnych polskiego terytorium etnicznego (Wiśniewski: Wiśniowski, Pleszew: Płaszów itp.). Podane nazwisko Gaworzewski nie jest więc małopolskiego pochodzenia.
Kazimierz Sikora, Uniwersytet Jagielloński
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego