Ciąg dalszy wątpliwości związanych z pisownią cząstki nie

Ciąg dalszy wątpliwości związanych z pisownią cząstki nie
11.05.2018
11.05.2018
Szanowni Państwo!
Miewam często wątpliwości co do pisowni łącznej i rozłącznej z nie. Byłabym wdzięczna za rozstrzygnięcie prawidłowej pisowni następujących zdań:
1. To był poważny błąd, zresztą w tej historii nie/jedyny, wiele ich było.
2. Zdanie powyżej, ale z nie/jeden.
3. Nie/jedyny błąd logiczny tej pracy polega na tym, że…
4. To wcale nie/mały wydatek.
5. Hasali słownie i nie/słownie po sąpierzach.
6. Bronili się dzielnie i nie/dzielnie.
7. Woda leciała letnia i nie/letnia.
Dziękuję!
Ad 1. To był poważny błąd, zresztą w tej historii nie jedyny, wiele ich było. O pisowni rozdzielnej nie jedyny przesądza końcowe dopowiedzenie wiele ich było (mamy do czynienia z przeciwstawieniem).
Ad 2. To był poważny błąd, zresztą w tej historii nie jeden, wiele ich było. Tutaj również należy napisać rozdzielnie nie jeden (znowu przeciwstawienie wiele ich było).
Ad 3. Nie jedyny błąd logiczny tej pracy polega na tym, że… I w tym wypadku zdecydowałem się – po namyśle – na zapis rozdzielny nie jedyny, choć tym razem brakuje przeciwstawienia. Wynika to jednak z sensu zdania (tych błędów jest prawdopodobnie więcej…). Wprawdzie w Wielkim słowniku ortograficznym PWN (Warszawa 2017, s. 744) występuje słowo niejedyny, ale trudno je jednoznacznie zinterpretować. Warto wiedzieć, że owo hasło wprowadzono dopiero do I wyd. tego słownika z 2003 roku (s. 472), a w wydaniu z 2012 roku dodano dopisek: niejedyny (ale: nie jedyny, lecz jeden z wielu). Dr hab. Mariola Wołk z Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego uważa, że omawiane słowo powinno występować wyłącznie w pisowni rozdzielnej (nie jedyny) jako element przeciwstawienia i że nieprzypadkowo słowniki ogólne współczesnej polszczyzny nie odnotowują hasła niejedyny. Zainteresowanych odsyłam do jej tekstu Wokół wyrażenia „jedyny” i jego zanegowanej postaci („Język Polski” nr 4 4/2014, s. 314-321).
Ad 4. To wcale nie mały wydatek. Choć pisze się nie z przymiotnikami łącznie, a więc także niemały, to jednak w tym wypadku należy się podeprzeć zasadą [182] 46.13d WSO, „że partykuła nie występuje po przysłówku wcale dla podkreślenia prawdziwości sądu – wbrew przypuszczeniom, że mogłoby być inaczej”. Możliwe jest też inne uzasadnienie: że chodzi o elipsę dłuższej konstrukcji To wcale nie jest mały wydatek.
Ad 5. Jeśli uznamy, że istnieje w polszczyźnie zaprzeczona forma przysłówka słownie (‘za pomocą słów’), czyli niesłownie (‘nie za pomocą słów, nie tylko tak’), to poprawne będzie zdanie hasali słownie i niesłownie po sąpierzach.  W przeciwnym razie trzeba dać pierwszeństwo zapisowi hasali słownie i nie słownie po sąpierzach i traktować go jako elipsę konstrukcji hasali słownie i nie tylko słownie po sąpierzach. Sąpierz (lub sampierz, szampierz) oznaczał dawniej ‘przeciwnika, rywala’, domyślam się więc, że ów zwrot ma znaczenie przenośne ‘używali sobie na rywalach słownie (np. obrażali ich) i w sposób inny (np. naruszali ich nietykalność cielesną’)’.
Ad 6. Sytuacja podobna do poprzedniej… Skoro można się bronić dzielnie, tzn. ‘wykazując się odwagą, męstwem’, to równie dobrze można się bronić niedzielnieniedzielnie będzie wtedy znaczyć ‘nie wykazując się odwagą, męstwem’. Mamy dwa przysłówki (w tym drugi zaprzeczony) połączone spójnikiem i, trzeba zatem postawić na zapis bronili się dzielnie i niedzielnie (jak np. dobrze i niedobrze, drogo i niedrogo). Chyba że znów uznamy rozpatrywany zwrot za jakąś elipsę, np. bronili się dzielnie i nie do końca dzielnie. I wówczas pisownię bronili się dzielnie i nie dzielnie da się obronić…
Ad 7. Napisze się woda leciała letnia i nieletnia, zakładając, że może być woda letnia (‘niezbyt gorąca’) i woda nieletnia (‘dość gorąca’ lub ‘dość zimna’). Gdyby nie było spójnika i, za poprawny by uchodził zapis woda leciała letnia nie letnia. „Partykuła nie występująca między identycznymi formami tworzy wówczas wyrażenie uogólniające lub wskazujące na niepewność co do opisywanego obiektu” (cytuję za: WSO 2017 reguła [182] 46.13.b).
Maciej Malinowski, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego