Czasownik chędożyć i jego wulgarne znaczenie

Czasownik chędożyć i jego wulgarne znaczenie
25.10.2018
25.10.2018
Szanowni Państwo,
jak to się stało, że pierwotne znaczenie czasownika chędożyć ewoluowało od staropolskiego ‘porządkować, czyścić, ozdabiać, czynić pięknym’ do wulgarnego określenia ‘odbywania stosunku płciowego’ – jedynego znaczenia, w jakim jest używany przez współczesnych użytkowników polszczyzny? 

Pozdrawiam

Stratos Vasdekis
We współczesnej polszczyźnie wyraz chędożyć funkcjonuje w dwóch znaczeniach – tym, o które Pan pyta, czyli potoczne, wulgarne: ‘o mężczyźnie odbywać stosunek płciowy’ oraz przestarzałym: ‘czyścić, sprzątać, porządkować’ (por. Uniwersalny słownik języka polskiego, Warszawa 2003, t. 1, s. 406). XIX-wieczne słowniki języka polskiego wskazują jeszcze inne znaczenie, oprócz wskazanych, które wiąże się z semantyką wulgarnego określenia, a więc ‘obmiatać, otrzepywać’ (por. Samuel Linde, Słownik języka polskiego, t. 1, Warszawa 1807, s. 235), przen. ‘bić, ćwiczyć, trzepać’, np. Kijem chędożyć kogoś (por. też tzw. Słownik warszawski, t. 1, s. 276). Tą zapewne drogą asocjacji doszło do ukształtowania się wulgarnego znaczenia tego wyrazu w polszczyźnie. Trzeba jednak podkreślić, że jego obsceniczne znaczenie i znaczenie neutralne istniały już od dawna. Od kiedy, trudno dociec, a wynika to z pozajęzykowych czynników rozwoju słownictwa. Na pewno już od początku XIX wieku, skoro chędożyć i obłapiać usunięto z XIX-wiecznego wydania Biblii ks. Jakuba Wujka (I wydanie w 1599 r.), jako nieobyczajne i budzące zbyt natrętne trywialne skojarzenia. Warto w związku z tym przypomnieć, że nazywanie spraw intymnych (pożycia fizycznego) pozostaje w polskiej kulturze (i języku) sferą silnego obyczajowego tabu. Zasadniczo w związku z tym nie ma w polszczyźnie neutralnych nazw opisujących aktywność seksualną. Wśród blisko 350 nazw określających stosunek płciowy (głównie potocznych, nacechowanych ekspresywnie, dosadnych, często rubasznych i wulgarnych; dziś liczba ta na pewno zbliża się do 400) dominują eufemizmy (zob. Anna Dąbrowska, Eufemizmy współczesnego języka polskiego, Wrocław 1994, s. 242 i n.). Weźmy tu tylko przykładowo rubaszne: bzykać (się), ciupciać, dmuchać, dymać (się), grzać (się), ładować (się), obrabiać, piłować, posuwać, rżnąć, walić itp. Przytoczono te przykłady, jedynie by ukazać mechanizm nazwotwórczych asocjacji związanych z uprawianiem seksu. Nic nowego pod słońcem, powiemy, porównując staropolskie rubaszne nazwy aktu płciowego, np.: czubić się, giąć się, łupić (się), obłapiać, torować. Chędożyć pierwotnie było więc pod tym względem zupełnie neutralne, a jeszcze w XV i XVI wieku nazywało czynności: 1. ‘upiększać, stroić, zdobić’ oraz 2. ‘czyścić, porządkować (także z użyciem służących utrzymaniu porządku narzędzi i czynności – trzepania, uderzania, przycinania itp.)’. Wypada żałować, że tak niekorzystny rozwój znaczeniowy wyeliminował to piękne staropolskie słowo z neutralnego rejestru leksykalnego dzisiejszej polszczyzny.
Kazimierz Sikora, Uniwersytet Jagielloński
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego