Kalka, replika, półkalka, kalka częściowa, hybryda itp. to określenia terminologiczne stosowane w różnych subdyscyplinach językoznawczych, przede wszystkim w morfologii, składni i leksykologii, wtórnie także w językoznawstwie normatywnym oraz w etymologii.

Kalka, zwana także repliką, to zapożyczenie strukturalne, które stanowi dokładne odwzorowanie obcej konstrukcji, jest wiernym tłumaczeniem jej części składowych. Wyróżnia się: (a) kalki słowotwórcze (por. np. parostatek, Rzeczpospolita, wolnomularstwo); (b) kalki frazeologiczne (por. np. coś jest na tapecie, okazywać pomoc); (c) kalki semantyczne (por. np. autor w znaczeniu ‘wykonawca, sprawca’, trywialny w znaczeniu ‘oczywisty, banalny’); (d) kalki składniowe (por. np. śledzić za czym, odnośnie czegoś); (e) kalki składniowo-frazeologiczne (por. np. to nie jest o tobie w znaczeniu ‘to ciebie nie dotyczy’).

Z kolei hybryda to zapożyczenie sztuczne, czyli wyraz lub wyrażenie danego języka docelowego utworzone z morfemów obcych (leksykalnych i słowotwórczych), pochodzących z jednego języka obcego (przy czym morfemy te nie tworzą w tym języku takiego wyrazu ani wyrażenia, por. np. telefon z gr. tele- ‘daleko’ + gr. phone ‘dźwięk’), z dwóch różnych języków obcych (por. np. telewizja z gr. tele- + łac. visio od video, videre ‘widzieć’) albo z języka docelowego i obcego (por. np. wyraz domofon z pol. dom- + pol. -o- + gr. phone; wyrażenie góralski beat z pol. góralski + ang. beat).

Aby móc zdefiniować pojęcie półkalki (kalki częściowej), musimy jeszcze wyjaśnić, czym jest zapożyczenie właściwe (naturalne). Otóż jest to obcy wyraz lub wyrażenie przejęte razem ze znaczeniem (ewentualnie z uproszczoną wymową i pisownią), por. np. brydż, butik, loggia, native speaker.

Na poziomie słowotwórczym półkalka (kalka częściowa) jest czymś pośrednim między zapożyczeniem strukturalnym a zapożyczeniem właściwym. Stanowi co najmniej dwumorfemową konstrukcję słowotwórczą (złożenie, zrost, zestawienie), w której jeden człon oparty na obcym modelu został przetłumaczony na gruncie języka docelowego (jak w wypadku kalki), a drugi człon został zapożyczony w oryginalnej postaci (jak w wypadku zapożyczenia właściwego), por. np. balkon party (na wzór ang. garden party), e-książka (← ang. e-book ← electronic book), góralburger (na wzór ang. cheeseburger, fishburger itp.), specustawa (← ros. спецзакон ← специальный закон). Półkalka stanowi zatem szczególny typ hybrydy.

Określenia półkalka i hybryda są również odnoszone do związków frazeologicznych. Należy jednak podkreślić, że wśród badaczy zajmujących się tą tematyką nie ma pełnej zgody co definicji tych terminów, w związku z czym granice zakresów tych pojęć są dość nieostre. Półkalka frazeologiczna bywa np. definiowana jako „frazeologizm częściowo tłumaczony na podstawie obcych wzorów” (np. J. Obara) albo „frazeologizm, w którym część elementów obcego frazeologizmu zostaje przetłumaczona, a pozostała część zapożyczona” (np. N.M. Šanskij).

Przywołany w pytaniu rzeczownik wieloryb to swoista półkalka. Wyraz ten pojawił się w języku polskim za pośrednictwem średniowiecznej niemczyzny. Współczesny niemiecki Walfisch miał w wiekach średnich postać walvisch. Stanowił połączenie dwóch morfemów leksykalnych – wal (w znaczeniu ‘wal, waleń, wieloryb’) oraz visch (w znaczeniu ‘ryba’). Dosłownie to zatem ‘ryba wal’, ‘ryba waleń’ czy ‘ryba wieloryb’. Nasi przodkowie skojarzyli człon wal- ze staropolskim przymiotnikiem wieli w znaczeniu ‘wielki’, natomiast drugi człon visch przetłumaczyli jako ryba. Pierwotnie wyraz przyjął postać wielgoryba, następnie wielkoryb (także wieleryb), a w końcu wieloryb. Można mieć zatem wątpliwość, czy omawiany tu rzeczownik jest w istocie półkalką, skoro drugi człon stanowi kalkę języka źródłowego, pierwszy natomiast nie jest formą oryginalną, lecz wynikiem skojarzenia brzmieniowego.

Podobnie jest zresztą z rzeczownikiem gadzinówka (← pol. gadzin- + pol. -ówka ← pol. pismo gadzinowe). Etymologia tego wyrazu nie jest jednoznaczna. Mógł on powstać jako częściowa kalka niemieckiego określenia Reptilienfond (← niem. Reptilien ‘gadzinowy’ + niem. Fond ‘fundusz’), które stanowiło pogardliwą nazwę nadawaną w Niemczech funduszom przeznaczonym na subwencjonowanie oddanej rządowi prasy i na tajne cele polityczne. Nie można jednak wykluczyć, że omawiany tu wyraz powstał przez podobieństwo brzmieniowe z pierwszym członem tytułu proniemieckiej gazety „Godzina Polski”, która była przez Polaków nazywana „Gadziną Polską” (por. gadzina w znaczeniu ‘jadowite zwierzę, gad; podły człowiek’).