Na zarnach sie mełło bez wojne

Na zarnach sie mełło bez wojne
22.01.2010
22.01.2010
Witam,
spotykam się czasem z użyciem słowa bez w znaczeniu 'przez' (np. „Nie spałem bez całą noc”). Czy to regionalizm? Skąd pochodzi i czy jest bardzo rozpowszechniony? Czy jest dopuszczalny?
Dziękuję za odpowiedź.
Konstrukcja: przyimek bez + rzeczownik w bierniku jest w gwarach używana dla pokazania, że coś trwa, odbywa się, ma pewną rozciągłość w czasie, krótszą lub dłuższą. W języku ogólnym użylibyśmy tu w ciągu, w czasie, podczas, przez: „Bez połednie pośli na łobiot’’ (Bełk, pow. rybnicki); „Na zarnach sie mełło bez wojne’’ (Gończyce, pow. garwoliński). Takie użycie spotykamy we wszystkich dialektach. Nie jest to regionalizm, nie uwzględnił tego użycia Słownik polskich leksemów potocznych, pod red. W. Lubasia, t. 1, Kraków 2001. Pojawia się zatem u tych użytkowników języka, którzy mieli lub mają jakieś kontakty z gwarą danego regionu.
Dla gwar w ogóle charakterystyczne jest pomieszanie znaczeniowe przyimków przez i bez. Bez jest np. we wszystkich gwarach dokładnym odpowiednikiem przez w konstrukcjach oznaczających, że ktoś lub coś przechodzi, przedostaje się przez coś, przemieszcza się: „Ja sła sobie drogu bez wieś’’ (Całowanie, pow. garwoliński); „Nie dziwej sie bez łokno, bo urzeczesz konie’’ ( Istebna, pow. cieszyński).
Jeśli bez w takich konstrukcjach – a także innych charakterystycznych dla gwar, np.: „Bez (= za, po upływie) sidem lat dopiro wrócić mieli’’ (Morownica, pow. kościański); „Bez (= przez, z powodu) ciebie niejedon sie juz obiesiuł’’ (Inwałd, pow. wadowicki) – pojawiłoby się w tekście literackim dla celów stylistycznych, mielibyśmy do czynienia z dialektyzmem (gwaryzmem). Użyte inaczej stanowiłoby błąd językowy.
Szeroko o przyimkach gwarowych pisała J. Okoniowa: Polskie przyimki gwarowe. Znaczenia przestrzenne i czasowe, Wrocław 1987. Jej autorstwa jest również opracowanie przyimka bez w Słowniku gwar polskich, Wrocław 1983, t. II, s. 78-83.
Barbara Grabka, IJP PAN
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego