Nie-, które nie jest wykładnikiem zaprzeczenia
Dzień dobry,
szukam informacji na temat sytuacji, kiedy użycie słówka nie lub litery a daje osobne (niekoniecznie nowe ;-) ) znaczenie słowa, nie zaś proste zaprzeczenie.
Słowa takie jak: niejaki, niektóry, niepalący, niedbały, nieprzyjaciel, nieustanny, niezgoda, niewypał, nienawiść, niemoralny i amoralny, atrofia, nienormalny i anormalny, nienaturalny — funkcjonują jako samodzielne jakości, mogą mieć samodzielne znaczenia i funkcje oderwane od zaprzeczenia. Mam nadzieję, że wyraziłam to zrozumiale.
pozdrawiam
karO
Nie-, które nie stanowi wykładnika zaprzeczenia, może być w polszczyźnie częścią:
- czasowników pochodnych od podstaw dziś nieużywanych lub rzadkich, np. niedomagać, nienawidzić, niedowidzieć;
- imiesłowów przymiotnikowych, występujących w funkcji przymiotników lub rzeczowników, które odnoszą się do jakiejś stałej cechy lub które nazywają jej nosicieli, np. niepalący (tytoniu w ogóle), niepijący (alkoholu w ogóle), nieograniczony (niemający granic; całkowity, zupełny); nieulękły (nieznający lęku), niepocieszony (nie do pocieszenia);
- nielicznych zaimków i liczebników mających zupełnie inne znaczenie z przeczeniem nie i bez przeczenia, np. nieco, niecoś, niejaki, niejako, niektórzy, nieswój (niezdrów), niejeden (wielu);
- przymiotników złożonych – pochodnych od czasowników – oznaczającą niemożliwość realizacji tego, co oznacza podstawowy czasownik, np. nietykalny, niezaprzeczalny, niezniszczalny, nieustanny, nienaruszalny;
- rzeczowników złożonych – pochodnych od tematów czasownikowych – stanowiących nazwę wykonawców czynności lub nosicieli cech, np. nierób, nieuk, niewypał, niemowa;
- wyrazów pochodnych, utworzonych za pomocą różnych sufiksów od połączeń nie- z innymi wyrazami lub od wyrazów podstawowych mających nie- w swoim składzie słowotwórczym, np. niemowlęcy, niepodległościowy, nieprzyjacielski; nieśmiertelnik, niewolnica, nieruchomość, nieróbstwo, niegodziwiec; niepokoić, niewolić, niecierpliwić, niedołężnieć.
Człon a- (przed spółgłoską) oraz an- (przed samogłoską) pochodzi z greki (gr. ἀ-/ἀν-, dosł. ‘nie, bez’; spokrewniony etymologicznie z łacińskim przedrostkiem in-). W polszczyźnie bez wyjątków stanowi pierwszy człon wyrazów złożonych, które wskazują na zaprzeczenie lub brak jakiejś cechy, por. amoralny (‘nieuznający lub pozbawiony norm moralnych’), anormalny (‘nieprawidłowy, nienaturalny; nienormalny’).
