Obraz Wszechświata – PTOLEMEJSKI czy PTOLEMEUSZOWSKI? A może PTOLEMEUSZOWY?

Obraz Wszechświata – PTOLEMEJSKI czy PTOLEMEUSZOWSKI? A może PTOLEMEUSZOWY?

10.11.2020
11.04.2016

Szanowni Państwo,

ptolemejski czy ptolemeuszowski obraz Wszechświata?


Dziękuję i pozdrawiam

Czytelniczka

Od rzeczowników zapożyczonych z łaciny zakończonych na -eusz, będącymi nazwami osobowymi, tradycyjnie tworzyło się przymiotniki przez dodanie przyrostka -ejski, por. Prometeuszprometejski, faryzeuszfaryzejski. Jednak możliwe są też formy zakończone na -owski, por. np. faryzeuszowski (rzadsze niż faryzejski). WSO rejestruje tylko ptolemeuszowski (oraz Ptolemeuszowski), nie notuje zaś przymiotnika ptolemejski.

Jednak Narodowy Korpus Języka Polskiego nie poświadcza ani jednego użycia tej formy, za to rejestruje kilkanaście cytatów z PTOLEMEJSKIM (zapisywanym od małej i od wielkiej litery) – wchodzi on w połączenia z m.in. rzeczownikami: kosmologia, ptolemejska, ptolemejski, czyny. Znajdujemy tam również trzy zdania z z PTOLEMEUSZOWYM (także zapisywanym dwojako), zawsze w połączeniu z wyrażeniem układ świata.

Jak więc widać, w użyciu są aż trzy przymiotniki utworzone od nazwy Ptolemeusz – zapewne różnią się one nieco zakresem łączliwości. W tekstach, które wyświetliły się w wyszukiwarce internetowej, z wyrażeniem układ Wszechświata oraz rzeczownikami układ, Wszechświat, system, model itp. łączy się przeważnie (i zdecydowanie przeważa nad innymi) przymiotnik PTOLEMEJSKI (pisany raz małą, raz wielką literą). Rzadko występuje ptolemeuszowy, a ptolemeuszowskiego nie znalazłam.

Można więc sądzić, że utrwalił się już pewien typ połączeń – właśnie: układ, Wszechświat, model itp. Ptolemejski / ptolemejski – i nie ma powodu, by uważać je za niepoprawne.

Warto przy tym zwrócić uwagę na pisownię – Ptolemejski czy ptolemejski? Moim zdaniem w połączeniu z wyrażeniami układ Wszechświata, model Wszechświata, Wszechświat itd. należałoby używać wielkiej litery, ponieważ przymiotnik ma w nich charakter dzierżawczy – odpowiada na pytanie czyj? (czyli w tym wypadku: stworzony przez kogo?). Pisownia małą literą byłaby właściwa, gdybyśmy mieli do czynienia z ogólnym nawiązaniem do postaci Ptolemeusza, czyli gdyby był to przymiotnik jakościowy, odpowiadający na pytanie jaki?.

Porada opublikowana: 11.04.2016

Katarzyna Kłosińska, Uniwersytet Warszawski
  1. 10.11.2020

    Moim zdaniem charakter dzierżawczy przymiotnika „Ptolemejski” w wyrażeniach „układ/model Wszechświata” jest uzasadniony jedynie wtedy, gdy mamy na myśli konkretną wersję geocentryzmu, którą Ptolemeusz wyłożył w „Almageście”. W takim kontekście przymiotnik ten używany jest stosunkowo rzadko. Od ogłoszenia wspominanej pracy Ptolemusza, tj. ok 150 r. n.e., aż do czasów Kopernika (a nawet później) stoworzono wiele modeli nawiązujących do dzieła Ptolemeusza, których cechami charakterystycznymi były geocentryzm i próba rozwiązywania problemu planet za pomocą układów deferent-epicykl. Wyrażenia „astronomia ptolemejska”, „model ptolemejski”, „Wszechświat ptolemejski” stosują się do nich wszystkich, tj. denotują pewien typ rozwiązania zadania postawionego przed astronomią ok. IV w. p.n.e. W tym, bardziej rozpowszechnionym, kontekście przymiotnik powinien być -- w mojej opinii -- pisany małą literą. 

    Pozdrawiam

    Adrian Kuźniar
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego