Terminologia matematyczna

Terminologia matematyczna

30.12.2023
30.12.2023

Szanowni Państwo,

zastanawia mnie od jakiegoś czasu problem tłumaczenia dwóch terminów na polski z angielskiego. Pierwszym jest „extremal combinatorics”. Po polsku widziałem to głównie jako „kombinatorykę ekstremalną”, co jest bardzo przyjemnym określeniem, ale gdy się nad tym chwilę zastanowię, to chyba niestety powinna być „kombinatoryka ekstremowa”. Czy tak jest rzeczywiście i czy można by to nagiąć?

Drugim jest „categorification”. Jest słowo „kategoryfikacja”, ale nie podoba mi się skojarzenie ze słowem 'klasyfikacja', które jest trochę nietrafione. Czy poprawny jest neologizm 'ukategoryjnienie', przez analogię do 'uzwarcenia' („compactification”)?

Pozdrawiam

M. Mehl

Szanowny Panie,

żałuję bardzo, że Pan swoich propozycji terminologicznych szerzej nie uzasadnił. Nie wiem zatem, dlaczego uznaje Pan, że te formy, które funkcjonują w uzusie, są złe. Ja nie podzielam tego zdania. Oto moje argumenty:


Ad 1. W polszczyźnie mamy kilka przyrostków tworzących przymiotniki (por. -alny, -ny, -owy, -owaty, -ski itd.). Ich stosowanie jest zależne od kilku czynników: od tego, co jest podstawą słowotwórczą (np. rzeczownik czy czasownik), od tego, czy dana podstawa jest wyrazem rodzimy, czy obcym, jak również od tego, jaki ogólny sens ma nieść dany derywat. Czasami do jednej podstawy dodaje się różne sufiksy w celu różnicowania znaczeń (tzw. repartycja znaczeniowa), por. owocny – owocowy, wieczny – wieczysty, dziecięcy – dziecinny itp.

Sufiks -alny jest wyspecjalizowany w tworzeniu od rzeczowników obcych – również współcześnie przyswajanych – struktur przymiotnikowych, por. np. diecezjalny, fundamentalny, orkiestralny. Na tej właśnie zasadzie został utworzony przymiotnik ekstremalny (niem. extremal, z łac. extrēmum ‘koniec’). W formie tej omawiany tu przymiotnik pojawia się w różnych określeniach terminologicznych, w tym matematycznych, por. np. punkt ekstremalny, ekstremalna teoria grafów i hipergrafów. Czemu miałoby zatem służyć tworzenie przymiotnika *ekstremowy jako określenie kombinatoryki. Sufiks -owy jest współcześnie najbardziej produktywny, gdy chodzi o tworzenie przymiotników odrzeczownikowych. W konsekwencji derywaty, w których skład wchodzi, są konstrukcjami nieprecyzyjnymi semantycznie, bez stałego, wyraźnie określonego związku z podstawą słowotwórczą. Jedynym sensownym uzasadnieniem dla stworzenia neologizmu *ekstremowy byłaby konieczność znaczeniowego rozróżnienia dwóch lub większej liczby terminów występujących w określonej dziedzinie nauki czy wiedzy, np. do zaznaczenia, że *zbiory ekstremowe są czymś innym niż zbiory ekstremalne (przykłady te zostały spreparowane na potrzeby egzemplifikacji zjawiska). Ale – jeśli prześledzimy uzus – matematycy zajmujący się kombinatoryką nie dostrzegają takiej konieczności, ponieważ w opracowanych powszechnie występuje określenie kombinatoryka ekstremalna, por.

  • Główny nurt pracy badawczej Samotija to kombinatoryka ekstremalna, przede wszystkim ekstremalna teorii grafów i hipergrafów, oraz grafy losowe i teoria Ramseya.
  • Najogólniej mówiąc, kombinatoryka ekstremalna zajmuje się pytaniami o to, jaki jest rozmiar największego (lub najmniejszego) możliwego zbioru obiektów.
  • Zajmuję się problemami powyższego typu, a także innymi obszarami kombinatoryki: teorią matroidów, grafów, kombinatoryką ekstremalną, metodami probabilistycznymi i topologicznymi w kombinatoryce, geometrią wypukłą i dyskretną, wielościanami.

Ad 2. Neologizm ukategoryjnienie jest poprawnie utworzony. Przedrostek u- tworzy w polszczyźnie m.in. rzeczowniki odsłowne o ogólnym sensie wskazującym na wyczerpanie możliwości dalszej realizacji czegoś. Polski rzeczownik kategoryfikacja jest kalką strukturalną anglojęzycznego określenia terminologicznego categorification. Anglicyzm ten stworzono jako hybrydę z morfemów leksykalnych pochodzących z greki i łaciny, co jest rzeczą charakterystyczną dla leksyki terminologicznej, por.

  • categorification/ kategoryfikacjacategory/ katergoria (z p.-łac. catēgoria, gr. κατηγορία, trb. katēgoría ‘ujawniający publicznie, oskarżający’) + -i-/-y- + -fication/ -fikacja (łac. -ficātiō, od łac. faciō, facere ‘robić, czynić, działać’).

Wiele z takich hybryd staje się tzw. europeizmami, czyli wyrazami o podobnej formie i funkcji w różnych językach europejskich (słowiańskich, germańskich, romańskich). Angielski neologizm jest już stosowany w języku francuskim (por. catégorification), hiszpańskim (por. categorificación) i polskim (por. kategoryfikacja). Oparcie terminologii na morfemach grecko-łacińskich ułatwia komunikację międzynarodową. Czemu zatem miałaby służyć forma ukategoryjnienie? Na razie nikt owej potencjalnej przewagi polskiej formy nie dostrzega, ponieważ matematycy powszechnie posługują się konstrukcją kategoryfikacja, por.

  • Homologie Khovanova są niezmiennikiem splotów powstałym jako kategoryfikacja wielomianu Jonesa.
  • Kategoryfikacja bytów i zjawisk fizykalnych prowadzi dalej do określenia klas obiektów fizykalnych ze strukturą i wskazania relacji pomiędzy nimi zachowujących ową strukturę (np. klasy obserwatorów inercjalnych i transformacji Lorentza jako relacji pomiędzy nimi).
  • Kategoryfikacja fizyki.
  • Kategoryfikacja podstawowych pojęć i konstrukcji algebry liniowej.
  • Kategoryfikacja wielomianu Yamady.

Łączę pozdrowienia

Adam Wolański
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego