Wykładnik trybu przypuszczającego
„Gdyby on to zrobił, to ktoś by o tym wiedział” – czy to zdanie jest poprawnie napisane? Czy może powinno być „Gdyby on to zrobił, toby ktoś o tym wiedział”? Czy cząstka „by” zawsze musi łączyć się ze spójnikiem? W książkach tego typu zdania są różnie zapisywane... I jeszcze jedno pytanie: czy mogłoby być napisane w tym zdaniu zamiast „gdyby” słowo „jeżeli”? („Jeżeli on by to zrobił, toby ktoś o tym wiedział”). Takie zdania też widuję w książkach, choć wg mnie bardziej pasuje tu „gdyby”.
Cechą charakterystyczną wykładnika trybu przypuszczającego -by (w 1. i 2. os. l.poj. i l.mn. rozszerzonego o końcówki osobowe: -bym, -byś, -byśmy, -byście) jest jego ruchomość. Może się on łączyć z tematem czasownika albo z jakimś wyrazem poprzedzającym czasownik. Wykładnik trybu przypuszczającego jest zapisywany różnie z odmiennymi częściami mowy. Cząstki -bym, -byś, -by, -byśmy, -byście pisze się łącznie z osobowymi formami czasowników, osobowymi formami czasowników użytymi w funkcji bezosobowej, partykułami i spójnikami oraz w wyrazach porównawczych. Pisownia rozłączna obowiązuje po nieosobowej formie czasownika, po formach typu: można, trzeba, warto, po zaimku przysłownym oraz po innej części mowy – jeśli -by wiąże się znaczeniowo z czasownikiem.
Zgodnie z normą omawiany tu wykładnik trybu – jeśli nie łączy się bezpośrednio z czasownikiem – może być dołączony do innej części mowy występującej przed tymże czasownikiem. Tym samym poprawne będą następujące redakcje członu nadrzędnego wypowiedzenia:
- Gdyby on to zrobił, toby ktoś o tym wiedział (pisownia łączna ze spójnikiem to).
- Gdyby on to zrobił, to ktoś by o tym wiedział (pisownia rozdzielna po zaimku rzeczownym ktoś).
- Gdyby on to zrobił, to ktoś o tym by wiedział (pisownia rozdzielna po zaimku przymiotnym ten, Ms. o tym).
- Gdyby on to zrobił, to ktoś o tym wiedziałby (pisownia łączna z osobową formą czasownika).
Spójnik gdyby, wprowadzający zdanie podrzędne lub jego równoważnik, może być synonimem spójnika jeżeliby (także jeśliby) wówczas, gdy spójnik ten komunikuje, że jest możliwe urzeczywistnienie się tego, o czym mowa w zdaniu podrzędnym, i że warunkiem realizacji tego, o czym mowa w zdaniu nadrzędnym, jest spełnienie tego, o czym mowa w zdaniu podrzędnym, por. np.
- Gdybyś pojechał do niego jeszcze dzisiaj, zostaniesz przyjęty = Jeżelibyś / Jeślibyś pojechał do niego jeszcze dzisiaj, zostaniesz przyjęty.
Przytoczone w pytaniu wypowiedzenie nie spełnia opisanej powyżej przesłanki. W wypowiedzeniu tym spójnik gdyby komunikuje, że nie urzeczywistniło się to, o czym mowa w zdaniu podrzędnym, i że w związku z tym niemożliwe jest urzeczywistnienie się tego, o czym mowa w zdaniu nadrzędnym. W takich kontekstach synonimem spójnika gdyby powinien być raczej wyraz jakby, por.
- Gdyby on to zrobił, toby ktoś o tym wiedział = Jakby on to zrobił, toby ktoś o tym wiedział.
