aphelium

aphelium
5.03.2010
5.03.2010
Witam,
interesuje mnie pochodzenie i przede wszystkim poprawna wymowa i pisownia słowa aphelium (najdalej od Słońca położny punkt na orbicie okołosłonecznej). Czasami pojawia się pisownia afelium, co mnie bardzo razi. Jeżeli to słowo pochodzi z języka greckiego, to niezależnie od jego dalszych losów nie ma chyba powodu wymawiać go jak łacińskie i pisać po polsku zgodnie z tą wymową. Poza tym to brzmi dziwnie w zestawieniu ze słowami: apogeum, apocentrum itp.
Pozdrawiam,
Zbyszek Kozak
Słowo aphelium nie jest pochodzenia greckiego, lecz nowołacińskiego, choć trzeba przyznać, że zostało utworzone na podstawie wzorca greckiego (o czym niżej). Wśród słów o podobnej budowie i motywacji słowniki klasycznej greki notują apēliṓtēs ‘wiatr wschodni’, apēliōtikós ‘od strony, z której wieje wiatr wschodni; wschodni, od wschodu’. Słowo apēliṓtēs jest derywatem utworzonym od dawnego przyimka apó ‘od, z’ oraz rzeczownika élios [helios] ‘słońce’ (na początku tego wyrazu jest eta z przydechem mocnym i akcentem wysokim, co czyta się po polsku jako [χe] bądź [γe]). Takie połączenie morfonologiczne, w którym na styku morfemów pojawiały się osobne dźwięki [p] i [(h)ē] było dość zaskakujące nawet dla samych Greków, którzy dysponowali jedną spółgłoską przydechową [ph] zapisywaną literą ϕ (phi), dlatego – niezależnie od pierwotnej motywacji – już w klasycznej grece spotykamy graficzno-fonetyczny wariant tego słowa – aphēliṓtēs odczytywany jako [apheliotes]. W tej postaci wyraz ten przedostał się do łaciny, w której aphēliōtēs (wymawiane dwojako: [ap-eliotes] bądź [apheliotes]) znaczyło ‘wiatr północno wschodni’. Po tych wyjaśnieniach możemy już powrócić do zagadnienia zawartego w pytaniu.
Wyraz aphelium został utworzony na potrzeby nauki podobnie do wyrazu greckiego apēliṓtēs z dodaniem łacińskiej końcówki -um, charakterystycznej dla rzeczowników nijakich deklinacji -o-tematowej. Zatem jego znaczenie genetyczne to ‘coś (daleko) od słońca’. Sposób jego wymawiania w języku polskim tak ze względu na motywację, jak tradycję jest dwojaki: [ap-χel’jum] (co wskazuje na grecką motywację ap- + -hel’- (od élios [helios] ‘słońce’)) albo [afel’jum] (co świadczy o zleksykalizowaniu się tego słowa i o jego łacińskim, a ściślej mówiąc nowołacińskim pochodzeniu). Ta dwoistość determinuje również sposób zapisu – możemy bowiem pisać zgodnie z pierwotną motywacją aphelium, bądź wskazując na pochodzenie – afelium. Osobiście wybrałbym zapis aphelium i wymowę [ap-χel’jum], względnie łatwiejszą do wymówienia dla Małopolanina – [ap-γel’um].
Piotr Sobotka, Uniwersytet Mikołaja Kopernika
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego