charchara i czamra

charchara i czamra
9.02.2006
9.02.2006
Co dokładnie oznaczają popularne w gwarze Polaków z Grodzieńszczyzny słowa charchara i czamra i jaka jest ich etymologia? Wiem tylko, że tamtejsi Polacy używali czasem tych określeń w odniesieniu do mało urodziwych lub nie darzonych sympatią kobiet.
Wyraz harhara (z h dźwięcznym, a nie bezdźwięcznym ch) jest dobrze znany polszczyźnie kresowej. Ma szeroki zasięg, gdyż używa się go zarówno na Kresach połnocnych (Litwa, Białoruś), jak i południowych (Ukraina). Oznacza coś wielkiego, niekształtnego, niezgrabnego. Może się odnosić do przedmiotów („Zamiast ładnej rzeczy postawili jakaści harhara’’ – Jaszczanin 89) i do ludzi („Spij, ty harhara’’ – Konwicki). Wyraz notują słowniki języka polskiego. Tzw. słownik warszawski (J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, Słownik języka polskiego, t. II, Warszawa 1902, s. 18) uznaje go za gwarowy i podaje następujące znaczenie: ‘coś wielkiego a niezgrabnego, starego (np. o kobiecie, piecu), nędzny koń, zwłaszcza wielki a chudy, szkapa’, cytując Henryka Sienkiewicza, J. I. Kraszewskiego i Ignacego Chodźkę. Podobne określenie daje Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego (t. III, Warszawa 1964, s. 30): 'coś dużego, niezgrabnego, niezręcznego, nieudolnego (czasem o człowieku; czasem o dużym koniu’, cytat z J. Iwaszkiewicza i powtórzony cytat za słownikiem warszawskim z I. Chodźki. W obu słownikach podaje się jako źródło wyrazu ukr. harhara. Wyraz został poświadczony także w literaturze językoznawczej dotyczącej polszczyzny kresowej, np. w pracach Z. Kurzowej Polszczyzna Lwowa i kresów południowo-wschodnich do roku 1939, Warszawa-Kraków 1983; s. 169, Język polski Wileńszczyzny i kresów północno-wschodnich XVI-XX w. , Warszawa-Kraków 1993, s. 360. W obu pracach wskazuje się na źródło nie tylko ukraińskie, ale i białoruskie. Wyraz harhara jest do dziś znany i używany na kresach, poświadczają to także osoby pochodzące z tych ziem.
Inaczej rzecz ma się z wyrazem czamra. Nie został odnotowany w żadnym słowniku ani w znanej mi literaturze językoznawczej. Nie znam wyrazu z Litwy (nie poświadczają go też moi informatorzy z Litwy, językoznawcy z Katedery Filologii Polskiej Uniwersytetu Wileńskiego, doktoranci Uniwersytetu Warszawskiego pochodzący z Wileńszczyzny), co więcej – nie znają go też osoby pochodzące z Grodzieńszczyzny: ani przedstawiciele starszego pokolenia, ani młodszego. Poświadczyły wyraz, ale w postaci czamara dwie osoby z Kazachstanu, które stwierdziły, że w polszczyźnie w okolicach Kokczetawu używa się wyrazu czamara na określenie brzydkiej kobiety. Jak wiadomo, wyraz czamara w polszczyźnie jest dziś archaizmem oznaczającym ‘dawne męskie ubranie wierzchnie, długie, szamerowane, zapinane pod szyję’ (za Słownikiem języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego, t. I, Warszawa 1958, s. 1089). Poświadczenia użycia wyrazu czamara w znaczeniu ‘brzydka kobieta’ wskazywałyby zatem na to, że wyraz czamra to zniekształcona fonetycznie czamara, użyta w przenośnym znaczeniu ‘brzydka kobieta’ (przejście od znaczenia konkretnego ‘ubranie’ do znaczenia ‘człowiek’ jest możliwe, zwłaszcza w ekspresywnych określeniach człowieka).
Jest jeszcze drugie możliwe wyjaśnienie wyrazu czamra, ale od razu zaznaczę, że mniej prawdopodobne. Mianowicie, wspomniany przeze mnie słownik warszawski notuje gwarowe formy cembra, cemra, czemra, czambr, czamr w znaczeniu ‘pal, dyl do cembrowania’. Nie notuje, co prawda, wariantu czamra, ale jest on bliski wymienionym. Można by więc przypuścić, że czamra ‘pal, dyl’ (a więc coś niezgrabnego) zaczęła również być stosowana przenośnie jako ekspresywne określenie kobiety niezgrabnej, nieurodziwej.
Halina Karaś, prof., Uniwersytet Warszawski
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego