chaszcze / haszcze

chaszcze / haszcze

19.02.2024
19.02.2024

Dlaczego Doroszewski notuje pisownię „haszcze”, a nie przez „ch”?

W Słowniku języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego [SJPDor] hasło chaszcze jest hasłem głównym, a hasło haszcze hasłem odesłanym, obrazującym archaiczny wariant pisowniowy. O tym, że jest to wariant archaiczny i tym samym drugorzędny informuje układ główki hasła, nie jest to bowiem zapis typu chaszcze a. haszcze, zarezerwowany dla wariantów równorzędnych. Ponadto w haśle chaszcze nie ma odesłania do hasła haszcze, natomiast w haśle haszcze jest odsyłacz „p. chaszcze”. Ten archaiczny wariant pisowniowy został uwzględniony w SJPDor, ponieważ jest to słownik źródłowy i taka pisownia wystąpiła w tekstach z korpusu źródeł (M. Konopnicka, Pan Balcer w Brazylii), w tym – przede wszystkim – w Słowniku języka polskiego opracowanego i wydanego nakładem M. Orgelbranda, tzw. Słowniku wileńskim (Wilno 1861, t. I,II) [Swil], którego zapisy zostały włączone do korpusu źródeł SJPDor i są o tyle ważne, iż poświadczają to, że najstarsze cytaty z korpusu źródeł, dotyczące danej formy, pochodzą z drugiej połowy XIX w. (jak wiadomo SJPDor rejestruje w wyborze materiał od drugiej połowy XVIII w.). Dla jasności sprawy trzeba dodać, że w tymże Swil mamy wariantowy zapis tego hasła Haszcze, Chaszcze, a także hasło Chaszcz. Podobnie wariantowy zapis mamy w Słowniku języka polskiego J. Karłowicza, A. Kryńskiego i W. Niedźwiedzkiego, tzw. Słowniku warszawskim (Warszawa, 1900-1927, t. I-VIII) [Swar]: haszcze, chaszcz. W Swar zapis najprawdopodobniej został powtórzony za Swil, natomiast w Swil pojawił się najprawdopodobniej dlatego, że taka pisownia wystąpiła również w jego korpusie źródeł (Swil był słownikiem źródłowym). Świadczy to o tym, że co najmniej w drugiej połowie XIX w. oraz na przełomie XIX i XX w. pisownia tego wyrazu była chwiejna, dwuwariantowa (haszcze, chaszcze), ale już SJPDor za podstawową uznał pisownię z ch, a wszystkie późniejsze słowniki, zarówno ogólne, jak i ortograficzne, w ogóle nie wspominają nawet o pisowni z h.


W XIX w. polska pisownia i ortografia podlegała licznym zmianom, fluktuacjom, reformom i próbom ujednolicenia (co ostatecznie wówczas nie nastąpiło). Wszystkie opracowania dotyczące historii języka polskiego (np. I. Bajerowej), polszczyzny na tzw. Kresach (np. Z. Kurzowej), czy dziejów ortografii (np. M. Malinowskiego) podają liczne przykłady wariantywności pisowni polskiej, w tym tej, która dotyczyła pisowni ch : h. Nic też dziwnego, że znalazło to odzwierciedlenie w notacjach słownikowych, a wręcz dobrze to o tych słownikach świadczy. Wiek XX przynosi jednoznaczną normalizację na rzecz pisowni z ch. Jest to rozwiązanie słuszne, bo umotywowane etymologicznie. Jest to wyraz rodzimy, notowany od XVII w., mający genezę prasłowiańską: chaszcze < charszcze < chwarszcze – por. psł. * chvrszczati / chvrszcziti ‘chrzęścić, szeleścić, szumieć’ (zob. słowniki etymologiczne A. Brücknera, F. Sławskiego, A. Bańkowskiego, W. Borysia).

Stanisław Dubisz
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego