jeszcze o dwukropku
20.02.2012
20.02.2012
96.3. Dwukropek poprzedza wyliczenie szczegółów, o ile przed samym wyliczeniem zostały one zaznaczone w formie ogólnej, np. „Odmienne części mowy to: czasownik, rzeczownik, przymiotnik, zaimek i liczebnik”. Które słowo zaznacza tu formę ogólną. Właściwie czym jest forma ogólna? I jak rozpoznać podmiot szeregowy od zwykłego wyliczenia?W przywołanej zasadzie chodzi najpewniej o słowo lub wyrażenie będące zapowiednikiem listy, takie jak następujące liczby w zdaniu:
Proszę zauważyć, że w tym przykładzie dwukropek jest konieczny. Inaczej jest w zdaniach, którymi zilustrowano zasadę 96.3 WSWO: pierwsze mogłoby się obyć bez dwukropka, a w drugim obecność dwukropka pociąga za sobą nie budowa gramatyczna zdania, tylko jego kompozycja (rozbicie na punkty przytoczone w odrębnych wierszach). Przykłady z dwukropkiem z zasady 96.3 są zatem mało diagnostyczne i nie dziwię się Pani wątpliwościom.
Podam inne przykłady, w których dwukropek jest niezbędny. W każdym z nich słowo przed dwukropkiem można uważać za zapowiednik wyliczenia:
Jak widać, zapowiednikiem wyliczenia może być hiperonim (wyraz o znaczeniu nadrzędnym) lub zaimek wskazujący. Nie twierdzę, że to są wszystkie możliwości.
Ostatnie zdanie w pytaniu dotyczy kwestii gramatycznej, nie interpunkcyjnej. Podmiotem szeregowym jest współrzędny ciąg wyrazów, z których każdy sam mógłby być podmiotem w danym zdaniu (niekiedy wymagałoby to zmiany orzeczenia), por. „Jan i Piotr przyszli”, co znaczy: „Jan przyszedł” i „Piotr Przyszedł”. W zdaniach typu „Sport to zdrowie” za podmiot można by uważać drugi rzeczownik, gdyż to on wchodzi w typowy dla polskich zdań pojedynczych związek zgody z orzeczeniem, por. „Sport to było zdrowie”. Wbrew temu tradycyjna polska składnia funkcję podmiotu przypisuje tu pierwszemu rzeczownikowi, gdyż to jego desygnat jest tematem wypowiedzi (dane zdanie mówi coś o sporcie, nie o zdrowiu). W przykładzie podanym w pytaniu zorientowany na tradycję gramatyk wskazałby więc słowa części mowy jako podmiot, w słowie to uznałby łącznik, a następujące po nim rzeczowniki potraktowałby jako orzecznik, czyli dalszy ciąg orzeczenia imiennego.
Podmiot szeregowy rzadko ma formę wyliczenia, tzn. rzadko pojawia się po dwukropku. Typowe zdanie z podmiotem szeregowym to: „Czółna, łodzie, tratwy płyną”. Żeby ująć tu podmiot szeregowy w formę wyliczenia, można by zmienić szyk wyrazów: „Płyną następujące obiekty: czółna, łodzie, tratwy”. Żeby uprawdopodobnić użycie dwukropka, dodałem zapowiednik wyliczenia, czyli następujące obiekty.
W drugim losowaniu wylosowano następujące liczby: 5, 7, 12, 19, 21.
Proszę zauważyć, że w tym przykładzie dwukropek jest konieczny. Inaczej jest w zdaniach, którymi zilustrowano zasadę 96.3 WSWO: pierwsze mogłoby się obyć bez dwukropka, a w drugim obecność dwukropka pociąga za sobą nie budowa gramatyczna zdania, tylko jego kompozycja (rozbicie na punkty przytoczone w odrębnych wierszach). Przykłady z dwukropkiem z zasady 96.3 są zatem mało diagnostyczne i nie dziwię się Pani wątpliwościom.
Podam inne przykłady, w których dwukropek jest niezbędny. W każdym z nich słowo przed dwukropkiem można uważać za zapowiednik wyliczenia:
Sąsiad hodował psy: ratlerki, jamniki, pudle.
Było tak: najpierw on przyszedł, potem ona, potem on wyszedł, a potem zgasło światło.
Jak widać, zapowiednikiem wyliczenia może być hiperonim (wyraz o znaczeniu nadrzędnym) lub zaimek wskazujący. Nie twierdzę, że to są wszystkie możliwości.
Ostatnie zdanie w pytaniu dotyczy kwestii gramatycznej, nie interpunkcyjnej. Podmiotem szeregowym jest współrzędny ciąg wyrazów, z których każdy sam mógłby być podmiotem w danym zdaniu (niekiedy wymagałoby to zmiany orzeczenia), por. „Jan i Piotr przyszli”, co znaczy: „Jan przyszedł” i „Piotr Przyszedł”. W zdaniach typu „Sport to zdrowie” za podmiot można by uważać drugi rzeczownik, gdyż to on wchodzi w typowy dla polskich zdań pojedynczych związek zgody z orzeczeniem, por. „Sport to było zdrowie”. Wbrew temu tradycyjna polska składnia funkcję podmiotu przypisuje tu pierwszemu rzeczownikowi, gdyż to jego desygnat jest tematem wypowiedzi (dane zdanie mówi coś o sporcie, nie o zdrowiu). W przykładzie podanym w pytaniu zorientowany na tradycję gramatyk wskazałby więc słowa części mowy jako podmiot, w słowie to uznałby łącznik, a następujące po nim rzeczowniki potraktowałby jako orzecznik, czyli dalszy ciąg orzeczenia imiennego.
Podmiot szeregowy rzadko ma formę wyliczenia, tzn. rzadko pojawia się po dwukropku. Typowe zdanie z podmiotem szeregowym to: „Czółna, łodzie, tratwy płyną”. Żeby ująć tu podmiot szeregowy w formę wyliczenia, można by zmienić szyk wyrazów: „Płyną następujące obiekty: czółna, łodzie, tratwy”. Żeby uprawdopodobnić użycie dwukropka, dodałem zapowiednik wyliczenia, czyli następujące obiekty.
Mirosław Bańko, Uniwersytet Warszawski
