kusz
Pusz się, draniu, pusz się, pusz –
Potem hycniesz w grób i kusz
Czym jest ów kusz? Bo na pewno nie błędem Autora lub Wydawcy, bo byłoby coś o tym wspomniane w erracie lub nocie wydawniczej. Archaizm? Czy może typowy dla Witkacego żart językowy?
8.12.2015
8.12.2015
W jednej z powieści Stanisława Ignacego Witkiewicza pt. „Jedyne wyjście” znajduje się taki oto dwuwiersz: Pusz się, draniu, pusz się, pusz –
Potem hycniesz w grób i kusz
Czym jest ów kusz? Bo na pewno nie błędem Autora lub Wydawcy, bo byłoby coś o tym wspomniane w erracie lub nocie wydawniczej. Archaizm? Czy może typowy dla Witkacego żart językowy?
Niestety, w wypadku tego dwuwiersza skazani jesteśmy raczej na hipotezę, stuprocentowo pewnej odpowiedzi mógłby udzielić tylko Witkiewicz.
Rzeczownik kusz istniał w historycznej polszczyźnie w kilku znaczeniach. Odnosił się do:
W Słowniku języka polskiego pod red. Witolda Doroszewskiego odnajdujemy jeszcze inne znaczenia tego słowa – regionalnie kusz oznacza bowiem ‘kawał grosza, wydatek’, a dawniej również ‘stawkę w grze karcianej’. To ostatnie znaczenie poświadczone zostało również w Słowniku wileńskim.
Jak wynika z powyższego przeglądu, utożsamienie rzeczownika kusz z cytatu Witkiewicza z którymkolwiek rzeczownikiem notowanym przez słowniki, nie ma najmniejszego sensu. Nie jest też ów kusz imperatywem czasownika (jak pusz) kuszyć, ponieważ takowy nie jest notowany przez żadne źródło leksykograficzne. Pozostaje więc wyjaśnienie, które Pan zasugerował, czyli żart językowy wykorzystujący zjawiska fonetyczno-ortograficzne typowe dla polszczyzny – ów kusz, to po prostu kurz zapisany zgodnie z wymową. Dźwięczne [ż] zapisywane jako rz w wygłosie ulega ubezdźwięcznieniu i daje [š], zapisane jako sz dzięki czemu idealnie rymuje się z rozkaźnikiem pusz.
Rzeczownik kusz istniał w historycznej polszczyźnie w kilku znaczeniach. Odnosił się do:
- ‘Naczynia, czary, kubka’ (SPXVI, SL, SWil, SW, SDor jako przestarzałe),
- ‘Wyprawionej skóry cielęcej albo koźlęcej’ (SPXVI, SL, SWil, SW),
- ‘Etiopczyka’ (SL, SW).
W Słowniku języka polskiego pod red. Witolda Doroszewskiego odnajdujemy jeszcze inne znaczenia tego słowa – regionalnie kusz oznacza bowiem ‘kawał grosza, wydatek’, a dawniej również ‘stawkę w grze karcianej’. To ostatnie znaczenie poświadczone zostało również w Słowniku wileńskim.
Jak wynika z powyższego przeglądu, utożsamienie rzeczownika kusz z cytatu Witkiewicza z którymkolwiek rzeczownikiem notowanym przez słowniki, nie ma najmniejszego sensu. Nie jest też ów kusz imperatywem czasownika (jak pusz) kuszyć, ponieważ takowy nie jest notowany przez żadne źródło leksykograficzne. Pozostaje więc wyjaśnienie, które Pan zasugerował, czyli żart językowy wykorzystujący zjawiska fonetyczno-ortograficzne typowe dla polszczyzny – ów kusz, to po prostu kurz zapisany zgodnie z wymową. Dźwięczne [ż] zapisywane jako rz w wygłosie ulega ubezdźwięcznieniu i daje [š], zapisane jako sz dzięki czemu idealnie rymuje się z rozkaźnikiem pusz.
Monika Kresa, Uniwersytet Warszawski
