ruja i porubstwo
2. Dlaczego rzężenie pisze się przez rz, a nie ż? Jak to wytłumaczyć, opierając się na znajomości gramatyki historycznej naszego języka?
3. Dlaczego pożępolić pisze sie przez ż, a nie rz? Jak przeprowadzić analizę historyczną w tym wypadku?
11.01.2002
11.01.2002
1. Dlaczego porubstwo pisze sie przez u, a nie ó? Jak to wytłumaczyć? 2. Dlaczego rzężenie pisze się przez rz, a nie ż? Jak to wytłumaczyć, opierając się na znajomości gramatyki historycznej naszego języka?
3. Dlaczego pożępolić pisze sie przez ż, a nie rz? Jak przeprowadzić analizę historyczną w tym wypadku?
ad 1. Porubstwo oznacza ‘rozpustę, rozwiązłość’. Jest to wyraz staropolski, o niejasnej etymologii. Może pochodzić od czasownika porobić. A zatem uzasadniona byłaby pisownia poróbstwo – tak pisał P. Skarga. Ale też w XVI w. zapisano porubstwo (m.in. M. Kromer, por. J. Wujek: „Żebyście się powściągali od porubstwa” 1 Tym 1,9). Analogicznie: pokrewną formację porobnik zapisał J. Mączyński(1564), a porubnik J. Wujek (1599). Pisownia fakultatywna o||u przetrwała do XIX w., następnie stabilizuje się zapis z u. Może pod wpływem synonimicznego wyrazu ruja, w którym u jest etymologicznie uzasadnione: pochodzi od rdzenia ru- obocznego do ry-, np. ryczeć; oznacza ‘gody jelenia’, a w odniesieniu do ludzi ‘rozwiązłość, rozpustę’. Obowiązuje tu zasada konwencjonalna.
Określeniem ruja i porubstwo posłużył się Henryk Sienkiewicz w odniesieniu do utworów Przybyszewskiego. Wyrażenie już zapomniane.
ad 2. Rzępolić znaczy ‘nędznie, kiepsko grać’; pisownia przez rz jest etymologicznie uzasadniona; podobnie jak rzępić i rzępoła ‘lichy grajek’, gwarowe rzęptolić. U podstawy tych wyrazów jest rzeczownik rząp, dopełniacz rząpia ‘kuper, ogon’. Wyraz prasłowiański, zachowany np. w serbskim rep ‘ogon’, łużyckim rjap ‘stos pacierzowy’. Dawniej spotykana była także pisownia fonetyczna samogłoski nosowej: rzempolić, por. np. „Skaczą wesoło ochocze parobki, Fałszywym tonem skrzypiciel rzempoli” (I. Krasicki, S. B. Linde).
ad 3. Rzężenie – taka pisownia jest uzasadniona historycznie. Występujący tu rdzeń rzęż- jest kontynuacją praindoeuropejskiego morfemu *reng. Jego rozwój fonetyczny przebiegał następująco: zmiękczona samogłoską przednią ę spółgłoska r rozwinęła się w polszczyźnie w rz, a g także uległo palatalizacji (zmiękczeniu) przez samogłoskę przednią i przeszło w ż. Kontynuant obocznej formy *rong, w której nie było warunków do palatalizacji, zachował się m.in. w czasowniku u-rąg-ać. Por. też etymologicznie pokrewne formy serbskie reżnja ‘warczenie’, słoweńskie reża ‘otwór’.
Określeniem ruja i porubstwo posłużył się Henryk Sienkiewicz w odniesieniu do utworów Przybyszewskiego. Wyrażenie już zapomniane.
ad 2. Rzępolić znaczy ‘nędznie, kiepsko grać’; pisownia przez rz jest etymologicznie uzasadniona; podobnie jak rzępić i rzępoła ‘lichy grajek’, gwarowe rzęptolić. U podstawy tych wyrazów jest rzeczownik rząp, dopełniacz rząpia ‘kuper, ogon’. Wyraz prasłowiański, zachowany np. w serbskim rep ‘ogon’, łużyckim rjap ‘stos pacierzowy’. Dawniej spotykana była także pisownia fonetyczna samogłoski nosowej: rzempolić, por. np. „Skaczą wesoło ochocze parobki, Fałszywym tonem skrzypiciel rzempoli” (I. Krasicki, S. B. Linde).
ad 3. Rzężenie – taka pisownia jest uzasadniona historycznie. Występujący tu rdzeń rzęż- jest kontynuacją praindoeuropejskiego morfemu *reng. Jego rozwój fonetyczny przebiegał następująco: zmiękczona samogłoską przednią ę spółgłoska r rozwinęła się w polszczyźnie w rz, a g także uległo palatalizacji (zmiękczeniu) przez samogłoskę przednią i przeszło w ż. Kontynuant obocznej formy *rong, w której nie było warunków do palatalizacji, zachował się m.in. w czasowniku u-rąg-ać. Por. też etymologicznie pokrewne formy serbskie reżnja ‘warczenie’, słoweńskie reża ‘otwór’.
Krystyna Długosz-Kurczabowa, Uniwersytet Warszawski
