rzucić piłkę czy piłką?

rzucić piłkę czy piłką?
17.02.2012
17.02.2012
Moja wątpliwość dotyczy czasownika rzucać, a dokładniej kwestii, z którym łaczy się przypadkiem. Czy poprawne jest wyrażenie rzucać piłkę, czy też rzucać piłką?
Rzucać zwykle wymaga biernika, w nielicznych znaczeniach alternatywnie biernika lub narzędnika, wyłącznie narzędnika – bodaj tylko w zwrotach typu rzucać przekleństwami, rzucać zadem (o koniu), fale rzucały statkiem, poza tym w związkach frazeologicznych: rzucać komuś piaskiem w oczy, rzucać w kogoś kamieniem i rzucać okiem. Z tych czysto narzędnikowych połączeń możemy wyeliminować rzucanie zadem, rogami i inną częścią ciałą oraz rzucanie statkiem jako niezwiązane pojęciowo z rzucaniem piłki/piłką: inaczej niż piłka zad ani rogi w takich wypadkach nie tracą przecież kontaktu z ciałem, statek też nie traci kontaktu z morzem. Pomińmy również zwrot rzucać okiem jako bardzo metaforyczny, odległy od znaczenia dosłownego. Pozostałe konstrukcje czysto narzędnikowe mają pewien element wspólny: mówią o swego rodzaju agresji. Czy w związku z tym rzucanie piłką jest bardziej agresywne niż rzucanie piłki?
Można skorzystać z Narodowego Korpusu Języka Polskiego, aby się o tym przekonać. Podaję niezbędne kwerendy:
rzucać** piłką
rzucać** piłkę

Pierwsza w podkorpusie zrównoważonym przynosi 29 wyników, w których mowa jest m.in. o rzucaniu piłką do celu lub dla zabawy (np. w grze w zbijaka). Druga kwerenda przynosi 21 wyników, w większości podobnych, różne są tu tylko takie przykłady, w których mowa o podawaniu piłki komuś. Tak więc jeśli chcemy – rzucając – piłkę komuś podać, to rzucamy piłkę (do kogoś lub komuś), a jeśli chcemy nią kogoś uderzyć – to rzucamy piłką (w kogoś). Jest to raczej tendencja niż stuprocentowa reguła.
Ogólniejsze kwerendy można wykonać za pomocą wyszukiwarki Poliqarp NKJP:
rzucać** [pos=noun & case=inst]
rzucać** [pos=noun & case=acc]

Tym razem znajdujemy czasownik rzucać przed różnymi rzeczownikami, najpierw w narzędniku, potem w bierniku. Proszę się przyjrzeć wynikom: mamy tu rzucanie nożem, kamieniami, talerzami i butelką, ale także monetą; ktoś może rzucać teczkę na stół, słuchawkę, ale także granat lub bombę. Jednym słowem, rzeczywistość okazuje się bardziej skomplikowana, niż się z początku wydawało – zasady repartycji narzędnika i biernika przy czasowniku rzucać są dość złożone. Aby je precyzyjnie wyłożyć, należałoby wyszczególnić dość liczne klasy kontekstów i przyporządkować każdej z nich narzędnik albo biernik (albo jedno i drugie).
W tej sytuacji nie dziwi, że słowniki – nawet te o bogatej informacji składniowej, jak ISJP – poprzestają na wskazaniu, że w podstawowym znaczeniu czasownika rzucać biernik i narzędnik są wymienne. Opis słownikowy, jak kiedyś zauważyła prof. Danuta Buttler, jest „z gruba ciosany”, tzn. pomija liczne niuanse, których wnikliwy użytkownik może potrzebować.
Mirosław Bańko, Uniwersytet Warszawski
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego