sekstans i sekstant
6.02.2011
6.02.2011
Sekstant i sekstans? Ze względu na rozbieżności chciałbym się zapytać: czy przyrząd nawigacyjny do mierzenia wysokości ciał niebieskich nad horyzontem to sekstant, czy sekstans (a może oba słowa) oraz jak nazwać szóstą część całości (odpowiednik kwadranta – 1/4 całości). Czy będzie to sekstans?Przyrząd, o który Pan pyta, ma dwie nazwy: sekstans i sekstant. Pierwsza pochodzi od łacińskiego słowa sextans 'szósta część', druga od jego dopełniacza sextantis.
Analogiem kwadrantu jest sekstant, w każdym razie analogiem formalnym. Jeśli zaniedbać symetrię formy, to równie dobrym odpowiednikiem będzie sekstans. Proszę zwrócić uwagę, że choć sekstans pod względem swojej budowy i genezy tak się ma do sekstantu jak kwadrans do kwadrantu, to znaczenia dwóch ostatnich wyrazów są różne.
Istnieje też ciąg: sekunda, tercja, kwarta, kwinta, seksta…, który w zasadzie mógłby obejmować nazwy części jakiejś całości: jednej drugiej, jednej trzeciej itd., por. np. łacińskie quarta pars 'czwarta część'. I tu jednak symetria jest tylko w budowie i pochodzeniu ww. słów, ich realne znaczenia w polszczyźnie nie są bowiem paralelne (np. trzy części meczu hokejowego to tercje, ale dwie części meczu piłkarskiego to nie są sekundy).
Analogiem kwadrantu jest sekstant, w każdym razie analogiem formalnym. Jeśli zaniedbać symetrię formy, to równie dobrym odpowiednikiem będzie sekstans. Proszę zwrócić uwagę, że choć sekstans pod względem swojej budowy i genezy tak się ma do sekstantu jak kwadrans do kwadrantu, to znaczenia dwóch ostatnich wyrazów są różne.
Istnieje też ciąg: sekunda, tercja, kwarta, kwinta, seksta…, który w zasadzie mógłby obejmować nazwy części jakiejś całości: jednej drugiej, jednej trzeciej itd., por. np. łacińskie quarta pars 'czwarta część'. I tu jednak symetria jest tylko w budowie i pochodzeniu ww. słów, ich realne znaczenia w polszczyźnie nie są bowiem paralelne (np. trzy części meczu hokejowego to tercje, ale dwie części meczu piłkarskiego to nie są sekundy).
Mirosław Bańko, Uniwersytet Warszawski