tajemnica prababki
Moja prababcia podobno chciała się rozwieść z pradziadkiem, gdyż powiedział do niej ty umoju (bądź umaju) diabli i nikt z rodziny nie rozumie oburzenia prababci. Co znaczy ta inwektywa? Z góry dziekuję za pomoc w rozwiązaniu tej intrygującej zagadki.
8.04.2004
8.04.2004
Dzień dobry,Moja prababcia podobno chciała się rozwieść z pradziadkiem, gdyż powiedział do niej ty umoju (bądź umaju) diabli i nikt z rodziny nie rozumie oburzenia prababci. Co znaczy ta inwektywa? Z góry dziekuję za pomoc w rozwiązaniu tej intrygującej zagadki.
Zagadka jest rzeczywiście intrygująca i przekonuje mnie, że nie ma końca zbieraniu słownictwa potocznego, regionalnego i oczywiście gwarowego. Przy okazji apeluję o podawanie w tego typu pytaniach, gdzie dany wyraz był użyty lub skąd pochodzili mówiący. Słownictwo polszczyzny ogólnej jest zróżnicowane regionalnie, choć nie zawsze zdajemy sobie z tego sprawę.
Dopatrywałbym się w umoju przede wszystkim przyrostka -aj (-áj, -oj), który tworzy także wyrazy nacechowane emocjonalnie, nazywane niekiedy ekspresywizmami osobowymi lub prościej inwektywami (w znaczeniu obelgi, nie zarzutu) czy wyzwiskami.
W gwarach tego typu określeń ludzi jest bardzo dużo, są one zróżnicowane słowotwórczo, np. od bimbać znane są rzeczowniki: bimbak, bimbala, bimbała i bimbaj (w gwarze podkieleckiej brzmiący bimboj). Inny przykład ekspresywizmu z -aj to rzeczownik blagaj ‘człowiek mówiący niemądrze, plotący głupstwa’ (Bilwinowo, pow. suwalski).
Cały wyraz ośmieliłbym się zinterpretować jako *łamaj || *łomaj, który mógłby znaczyć ‘łamagę’ (tego typu wyrazy mogą być używane zarówno w stosunku do mężczyzn, jak i do kobiet).
Teraz uzasadnienie. Podstawą może być czasownik łamać (jest też forma dawna i dialektalna łomać). A i o przed spółgłoską m mogą brzmieć jak ó lub u. Połączenie łu- na początku wyrazu, jeśli z niczym nam się nie kojarzy, możemy zinterpretować jako u- (podobnie jak interpretujemy łucho jako ucho). Jeśli na danym terenie dawne tzw. a pochylone (á) jest/było wymawiane jako o (np. mom ‘mam’, dziod ‘dziad’, więc -aj mogłoby brzmieć -oj), hipoteza powyższa byłaby prawdopodobna. Niestety, nawet przebogata kartoteka Zakładu Dialektologii Polskiej IJP PAN w Krakowie nie posiada zaświadczeń wyrazów *umaj, *umoj, *łamaj, *łomaj.
Wracając od hipotez do faktów: przymiotnik diabli w bezpośrednim zwrocie do adresata znacznie wzmacnia ekspresywność wypowiedzi. Słownik gwar polskich PAN (t. V, z. 3, Kraków 1998, s. 522) wymienia: ty desperoku diabli (ok. Brzozowa, woj. podkarpackie), rakárzu diebli (ok. Andrychowa, pow. wadowicki, woj. małopolskie), ty diabli gromie (Kaszuby).
Pozdrawiam i zachęcam do zapytywania dalszej rodziny o znaczenie zagadkowego słowa.
Dopatrywałbym się w umoju przede wszystkim przyrostka -aj (-áj, -oj), który tworzy także wyrazy nacechowane emocjonalnie, nazywane niekiedy ekspresywizmami osobowymi lub prościej inwektywami (w znaczeniu obelgi, nie zarzutu) czy wyzwiskami.
W gwarach tego typu określeń ludzi jest bardzo dużo, są one zróżnicowane słowotwórczo, np. od bimbać znane są rzeczowniki: bimbak, bimbala, bimbała i bimbaj (w gwarze podkieleckiej brzmiący bimboj). Inny przykład ekspresywizmu z -aj to rzeczownik blagaj ‘człowiek mówiący niemądrze, plotący głupstwa’ (Bilwinowo, pow. suwalski).
Cały wyraz ośmieliłbym się zinterpretować jako *łamaj || *łomaj, który mógłby znaczyć ‘łamagę’ (tego typu wyrazy mogą być używane zarówno w stosunku do mężczyzn, jak i do kobiet).
Teraz uzasadnienie. Podstawą może być czasownik łamać (jest też forma dawna i dialektalna łomać). A i o przed spółgłoską m mogą brzmieć jak ó lub u. Połączenie łu- na początku wyrazu, jeśli z niczym nam się nie kojarzy, możemy zinterpretować jako u- (podobnie jak interpretujemy łucho jako ucho). Jeśli na danym terenie dawne tzw. a pochylone (á) jest/było wymawiane jako o (np. mom ‘mam’, dziod ‘dziad’, więc -aj mogłoby brzmieć -oj), hipoteza powyższa byłaby prawdopodobna. Niestety, nawet przebogata kartoteka Zakładu Dialektologii Polskiej IJP PAN w Krakowie nie posiada zaświadczeń wyrazów *umaj, *umoj, *łamaj, *łomaj.
Wracając od hipotez do faktów: przymiotnik diabli w bezpośrednim zwrocie do adresata znacznie wzmacnia ekspresywność wypowiedzi. Słownik gwar polskich PAN (t. V, z. 3, Kraków 1998, s. 522) wymienia: ty desperoku diabli (ok. Brzozowa, woj. podkarpackie), rakárzu diebli (ok. Andrychowa, pow. wadowicki, woj. małopolskie), ty diabli gromie (Kaszuby).
Pozdrawiam i zachęcam do zapytywania dalszej rodziny o znaczenie zagadkowego słowa.
Artur Czesak, IJP PAN, Kraków
