tomat czy tomata?
26.09.2006
26.09.2006
To, w czym były skumbrie (Gałczyński), to tomat czy tomata? Dotąd trafiłem na dwa sprzeczne tropy: po rosyjsku томат to przecier pomidorowy (w Internecie można też znaleźć wyrażenie „Скумбрия в томате’’), ale… w Skrzydlatych słowach Markiewicza i Romanowskiego cytat został w indeksie umieszczony pod słowem tomata, co mogłoby sugerować jakieś dawne zapożyczenie ze zmianą rodzaju (coś jak фисташка / fistaszek). Może dobre są oba warianty? Proszę o pomoc w ustaleniu mianownika.W pewnym sensie poczułem się „ofiarą świerzopa’’, kiedy rozpocząłem poszukiwania po różnych słownikach i leksykonach mianownikowej formy wyrażenia, którego Gałaczyński użył w miejscowniku. Hasło tomat ani tomata nie występuje ani w Słowniku języka polskiego pod red. Witolda Doroszewskiego (1958–1969), ani w innych współczesnych słownikach, również specjalistycznych, nie ma też tomatu ani tomaty w Korpusie Języka Polskiego PWN. Pojawia się wprawdzie w Słowniku języka polskiego pod red. Kryńskiego, Niedźwiedzkiego i Karłowicza (1900–1927) wyrażenie tomata, ale jest oznaczone wykrzyknikiem, co sugeruje, że należy go unikać.
Przypomniałem sobie, że przecież nie tylko Gałczyński pisał o tomacie, również Jeremi Przybora w wierszu o tęsknocie za pomidorami użył tego słowa: „To cóż, że jeść ja będę zupy i tomaty,/ gdy pomnę wciąż/ wasz świeży miąższ/ w te witaminy przebogaty’’. Nie może więc być tak, aby nigdzie nie było śladu tego leksemu!
Zacząłem przeglądać stare słowniki ortograficzne. Nie było go jeszcze w słowniku wydanym przez Arcta z 1936 roku (wiersz Gałczyńskiego właśnie wtedy został napisany), lecz pojawił się już w słowniku z 1948 roku w formie tomat, a w dwujęzycznym słowniku rosyjsko-polskim Dworackiego (1949) rosyjskiemu rzeczownikowi томат odpowiadają tomat i sos pomidorowy w tej właśnie kolejności. Wspomniane w pytaniu Skrzydlate słowa Henryka Markiewicza i Andrzeja Romanowskiego w wydaniu z 1990 roku w indeksie podają jako formę mianownikową tego leksemu postać z końcówką zerową.
Męskonieżywotny rzeczownik tomat ‘sos pomidorowy’ wywodzi się z języka francuskiego (por. sauce tomate, sauce à la tomate), lecz przedostał się do języka polskiego za pośrednictwem języka rosyjskiego, na którego gruncie zarówno nabrał swojego specyficznego znaczenia, jak i zmienił rodzaj z żeńskiego (jak we francuskim) na męski. Co zresztą nie dziwi, ponieważ jego rosyjski hiperonim (соус) jest przecież rodzaju męskiego. W latach międzywojennych używany był też pochodzący z języka angielskiego wyraz tomato (pojawia się on np. w tłumaczeniu Czarodziejskiej góry Tomasza Manna jako określenie keczupu), lecz żaden z nich – jak widać – w polszczyźnie się nie zadomowił.
Przypomniałem sobie, że przecież nie tylko Gałczyński pisał o tomacie, również Jeremi Przybora w wierszu o tęsknocie za pomidorami użył tego słowa: „To cóż, że jeść ja będę zupy i tomaty,/ gdy pomnę wciąż/ wasz świeży miąższ/ w te witaminy przebogaty’’. Nie może więc być tak, aby nigdzie nie było śladu tego leksemu!
Zacząłem przeglądać stare słowniki ortograficzne. Nie było go jeszcze w słowniku wydanym przez Arcta z 1936 roku (wiersz Gałczyńskiego właśnie wtedy został napisany), lecz pojawił się już w słowniku z 1948 roku w formie tomat, a w dwujęzycznym słowniku rosyjsko-polskim Dworackiego (1949) rosyjskiemu rzeczownikowi томат odpowiadają tomat i sos pomidorowy w tej właśnie kolejności. Wspomniane w pytaniu Skrzydlate słowa Henryka Markiewicza i Andrzeja Romanowskiego w wydaniu z 1990 roku w indeksie podają jako formę mianownikową tego leksemu postać z końcówką zerową.
Męskonieżywotny rzeczownik tomat ‘sos pomidorowy’ wywodzi się z języka francuskiego (por. sauce tomate, sauce à la tomate), lecz przedostał się do języka polskiego za pośrednictwem języka rosyjskiego, na którego gruncie zarówno nabrał swojego specyficznego znaczenia, jak i zmienił rodzaj z żeńskiego (jak we francuskim) na męski. Co zresztą nie dziwi, ponieważ jego rosyjski hiperonim (соус) jest przecież rodzaju męskiego. W latach międzywojennych używany był też pochodzący z języka angielskiego wyraz tomato (pojawia się on np. w tłumaczeniu Czarodziejskiej góry Tomasza Manna jako określenie keczupu), lecz żaden z nich – jak widać – w polszczyźnie się nie zadomowił.
Piotr Sobotka, Uniwersytet Warszawski
