topliwny czy topliwy?

topliwny czy topliwy?
23.10.2006
23.10.2006
W firmie, gdzie pracuję, budowane są piece szklarskie. Każdy piec dzielony jest na części, a raczej strefy, gdzie następują etapy przemiany zasypanych komponentów w gotową masę szklaną. Strefę pieca, w której następuje topienie zasypanego zestawu szklarskiego, nazywamy częścią topliwną. Moje pytanie brzmi: czy jest to prawidłowa forma? Proszę o wyjaśnienie.
Pozdrawiam
Zbigniew Barzyk
Przymiotnik topliwy został utworzony od czasownika topić poprzez dodanie do niego przyrostka -liwy. Nowo utworzone w ten sposób słowo w zależności od kontekstu ma znaczenie czysto potencjalne ‘dający się topić’ bądź potencjalne z elementami kwantytatywnymi ‘łatwo dający się topić’. W praktyce leksykograficznej topliwy definiowany bywa jako ‘mający właściwość przechodzenia ze stanu stałego w stan ciekły’ (por. Słownik języka polskiego pod red. S. Szymczaka). Takie właśnie strukturalno-realne znaczenie przymiotnika potwierdzają przykłady: topliwy klej, metal, łączenie materiałów topliwych (spawanie) i in. Gdyby część pieca, o której mowa w pytaniu, nazwać topliwą, oznaczałoby to, że można ją topić, ewentualnie stopić, co chyba nie jest zgodne z prawdą.
W Internecie odnalazłem dwa dokumenty, w których pojawia się wyrażenie topliwny, mowa w nich o piecu topliwnym, topliwnym basenie, topliwnych wannach itp. W pierwszym odruchu chciałem odpowiedzieć, że topliwny jest rusycyzmem. Zmyliło mnie podobieństwo tego słowa do rosyjskiego przymiotnika топливный (toplivnyj) o znaczeniu ‘paliwowy, opałowy’. Przyjrzenie się jednak użyciom, w których pojawia się to wyrażenie, kazało zrewidować ten sąd. Piece topliwne bywają przeciwstawiane piecom tlenowo-paliwowym, można się spotkać m.in. z elektrycznymi piecami topliwnymi. Polski przymiotnik topliwny nie jest więc związany z paliwem. Nazwa ta została utworzona od funkcji pieca, który wykorzystywany jest, najogólniej mówiąc, do topienia szkła, co potwierdzają angielskie odpowiedniki wyrażenia piec topliwnymelter (od melt ‘topić, topić się’) lub melting furnace.
W językach indoeuropejskich często morfemy z podstawowym -n- służą pokazaniu czegoś z innego punktu widzenia, jakby odwróceniu relacji. Dobrym tego przykładem jest opozycja imiesłowów przymiotnikowych czynnych i biernych – pytający vs. pytany. Niekiedy przyrostek -n- wnosi informację ‘służący do…’, por. nośny ‘służący do tego, żeby coś nosić’. Wszystko wskazuje na to, że twórcy słowa topliwny chcieli wykorzystać tę właściwość przyrostka -n-, aby wskazać, że cechą charakterystyczną jednostek określanych tym wyrazem jest to, że same nie są topliwe, a stapianiu ulegają umieszczane w nich inne materiały, że służą np. topieniu szkła.
Jeżeli mam rację, to słowo topliwny (topliw-y + -n-) zostało utworzone błędnie, gdyż wspomniany wyżej morfem należy dołączać do tematu czasownika, nie zaś przymiotnika (jak dotąd nie ma w języku polskim czasownika topliwić). Z drugiej jednak strony rozumiem intencję twórców nazwy, którzy uznali prawdopodobnie, że określenia topny (top’-i-ć + -n-), a tym bardziej topiony mogłyby rodzić różne nieporozumienia, zwłaszcza w połączeniu z rzeczownikami basen czy część. Ale czy topliwny, którego motywacja jest zupełnie nieczytelna, takich nieporozumień nie rodzi?
Piotr Sobotka, Uniwersytet Warszawski
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego