topliwny czy topliwy?
Pozdrawiam
Zbigniew Barzyk
23.10.2006
23.10.2006
W firmie, gdzie pracuję, budowane są piece szklarskie. Każdy piec dzielony jest na części, a raczej strefy, gdzie następują etapy przemiany zasypanych komponentów w gotową masę szklaną. Strefę pieca, w której następuje topienie zasypanego zestawu szklarskiego, nazywamy częścią topliwną. Moje pytanie brzmi: czy jest to prawidłowa forma? Proszę o wyjaśnienie.Pozdrawiam
Zbigniew Barzyk
Przymiotnik topliwy został utworzony od czasownika topić poprzez dodanie do niego przyrostka -liwy. Nowo utworzone w ten sposób słowo w zależności od kontekstu ma znaczenie czysto potencjalne ‘dający się topić’ bądź potencjalne z elementami kwantytatywnymi ‘łatwo dający się topić’. W praktyce leksykograficznej topliwy definiowany bywa jako ‘mający właściwość przechodzenia ze stanu stałego w stan ciekły’ (por. Słownik języka polskiego pod red. S. Szymczaka). Takie właśnie strukturalno-realne znaczenie przymiotnika potwierdzają przykłady: topliwy klej, metal, łączenie materiałów topliwych (spawanie) i in. Gdyby część pieca, o której mowa w pytaniu, nazwać topliwą, oznaczałoby to, że można ją topić, ewentualnie stopić, co chyba nie jest zgodne z prawdą.
W Internecie odnalazłem dwa dokumenty, w których pojawia się wyrażenie topliwny, mowa w nich o piecu topliwnym, topliwnym basenie, topliwnych wannach itp. W pierwszym odruchu chciałem odpowiedzieć, że topliwny jest rusycyzmem. Zmyliło mnie podobieństwo tego słowa do rosyjskiego przymiotnika топливный (toplivnyj) o znaczeniu ‘paliwowy, opałowy’. Przyjrzenie się jednak użyciom, w których pojawia się to wyrażenie, kazało zrewidować ten sąd. Piece topliwne bywają przeciwstawiane piecom tlenowo-paliwowym, można się spotkać m.in. z elektrycznymi piecami topliwnymi. Polski przymiotnik topliwny nie jest więc związany z paliwem. Nazwa ta została utworzona od funkcji pieca, który wykorzystywany jest, najogólniej mówiąc, do topienia szkła, co potwierdzają angielskie odpowiedniki wyrażenia piec topliwny – melter (od melt ‘topić, topić się’) lub melting furnace.
W językach indoeuropejskich często morfemy z podstawowym -n- służą pokazaniu czegoś z innego punktu widzenia, jakby odwróceniu relacji. Dobrym tego przykładem jest opozycja imiesłowów przymiotnikowych czynnych i biernych – pytający vs. pytany. Niekiedy przyrostek -n- wnosi informację ‘służący do…’, por. nośny ‘służący do tego, żeby coś nosić’. Wszystko wskazuje na to, że twórcy słowa topliwny chcieli wykorzystać tę właściwość przyrostka -n-, aby wskazać, że cechą charakterystyczną jednostek określanych tym wyrazem jest to, że same nie są topliwe, a stapianiu ulegają umieszczane w nich inne materiały, że służą np. topieniu szkła.
Jeżeli mam rację, to słowo topliwny (topliw-y + -n-) zostało utworzone błędnie, gdyż wspomniany wyżej morfem należy dołączać do tematu czasownika, nie zaś przymiotnika (jak dotąd nie ma w języku polskim czasownika topliwić). Z drugiej jednak strony rozumiem intencję twórców nazwy, którzy uznali prawdopodobnie, że określenia topny (top’-i-ć + -n-), a tym bardziej topiony mogłyby rodzić różne nieporozumienia, zwłaszcza w połączeniu z rzeczownikami basen czy część. Ale czy topliwny, którego motywacja jest zupełnie nieczytelna, takich nieporozumień nie rodzi?
W Internecie odnalazłem dwa dokumenty, w których pojawia się wyrażenie topliwny, mowa w nich o piecu topliwnym, topliwnym basenie, topliwnych wannach itp. W pierwszym odruchu chciałem odpowiedzieć, że topliwny jest rusycyzmem. Zmyliło mnie podobieństwo tego słowa do rosyjskiego przymiotnika топливный (toplivnyj) o znaczeniu ‘paliwowy, opałowy’. Przyjrzenie się jednak użyciom, w których pojawia się to wyrażenie, kazało zrewidować ten sąd. Piece topliwne bywają przeciwstawiane piecom tlenowo-paliwowym, można się spotkać m.in. z elektrycznymi piecami topliwnymi. Polski przymiotnik topliwny nie jest więc związany z paliwem. Nazwa ta została utworzona od funkcji pieca, który wykorzystywany jest, najogólniej mówiąc, do topienia szkła, co potwierdzają angielskie odpowiedniki wyrażenia piec topliwny – melter (od melt ‘topić, topić się’) lub melting furnace.
W językach indoeuropejskich często morfemy z podstawowym -n- służą pokazaniu czegoś z innego punktu widzenia, jakby odwróceniu relacji. Dobrym tego przykładem jest opozycja imiesłowów przymiotnikowych czynnych i biernych – pytający vs. pytany. Niekiedy przyrostek -n- wnosi informację ‘służący do…’, por. nośny ‘służący do tego, żeby coś nosić’. Wszystko wskazuje na to, że twórcy słowa topliwny chcieli wykorzystać tę właściwość przyrostka -n-, aby wskazać, że cechą charakterystyczną jednostek określanych tym wyrazem jest to, że same nie są topliwe, a stapianiu ulegają umieszczane w nich inne materiały, że służą np. topieniu szkła.
Jeżeli mam rację, to słowo topliwny (topliw-y + -n-) zostało utworzone błędnie, gdyż wspomniany wyżej morfem należy dołączać do tematu czasownika, nie zaś przymiotnika (jak dotąd nie ma w języku polskim czasownika topliwić). Z drugiej jednak strony rozumiem intencję twórców nazwy, którzy uznali prawdopodobnie, że określenia topny (top’-i-ć + -n-), a tym bardziej topiony mogłyby rodzić różne nieporozumienia, zwłaszcza w połączeniu z rzeczownikami basen czy część. Ale czy topliwny, którego motywacja jest zupełnie nieczytelna, takich nieporozumień nie rodzi?
Piotr Sobotka, Uniwersytet Warszawski