wyznawca heterodoksji

wyznawca heterodoksji
3.05.2014
3.05.2014
Szanowni Państwo, interesuje mnie słowo określające osobę wyznającą heterodoksję. Czy jest to heterodoks, heterodoksa czy może heterodokta? A może wszystkie te formy są prawidłowe?
Polskie słowo heterodoksja (najprawdopodobniej bezpośrednio zapożyczone z francuskiego w XIX w.) odpowiada greckiemu rzeczownikowi heterodoksía o znaczeniu ‘mylny pogląd, różne zdanie’ lub ‘różnica opinii’. Wyraz grecki został utworzony poprzez złożenie przyimka héteros, m.in. ‘inny, odmienny, różny od’, z rzeczownikiem dókssa ‘opinia, sąd, myśl’, ale także ‘spodziewanie się, nadzieja’. W polszczyźnie heterodoksja jest używana w nieco bardziej wyspecjalizowanych kontekstach niż jej grecki odpowiednik, słowo to bowiem należy do rejestru religijnego, a jego zakres przecina się z zakresem wyrazu innowierstwo – kalki z języka greckiego, zapewne utworzonej w XVII w. Derywatem greckiego heterodoksía jest przymiotnik heteródoksos ‘będący innego zdania, mylnego mniemania’, który mógł być także używany w funkcji rzeczownika i wówczas znaczył mniej więcej tyle, co polski wyraz innowierca. Ponieważ jednak heterodoksja i innowierstwo nie są synonimami, to nie będą nimi również i nazwy osób wyznających poglądy, których wykładnikami są wymienione wyżej rzeczowniki. Z tego też powodu nie sposób głosiciela heterodoksji nazwać innowiercą, choć w momencie, kiedy utworzono ten wyraz, nawiązywał on do ówczesnego rozumienia gr. heterodoksía i heteródoksos.
Żaden ze współczesnych słowników języka polskiego nie odnotowuje słowa, którym moglibyśmy określić wyznawcę heterodoksji. Można w tym jednak wypadku brać pod uwagę trzy (wszystkie zresztą bardzo niefortunne) możliwości: heterodoks, heterodoksa, heterodokta. Ich niefortunność wiąże się z różnymi czynnikami. Jeżeli kierowalibyśmy się wyłącznie językiem greckim, to najlepszym kandydatem na określenie wyznawcy heterodoksji byłoby słowo heterodoks (np. w języku francuskim jest to właśnie hétérodoxe, wymawiane [eteʀɔdɔks] z akcentem oksytonicznym), jednak w języku polskim wyrazy rozpoczynające się od hetero- mają z status złożeń. W tych wypadkach każdy z członów złożenia jest akcentowany, por. heter-o-doksja. Skutkiem utworzenia wyrazu heterodoks będzie konflikt akcentuacyjny, ze względu na cechy prozodyczne wyrazów polskich będziemy musieli zaakcentować środkowe o, które w tego typu wyrazach traktowane jest zazwyczaj jako interfiks. Ten wyraz jest z różnych względów dla polszczyzny za długi w pierwszym członie złożenia i za krótki w drugim członie. Z kolei heterodoksa odwołuje się do istniejącego w języku greckim słowa dókssa, dlatego taka nazwa byłaby myląca. Zapewne dla polszczyzny najlepsza byłaby nazwa heterodokta (w języku polskim -s- czasem wymienia się na -t- w kontekście -k-, por. fleksjaflektywny), jednak w tym wypadku greckie -ks- (ξ) to nie segment dwuspółgłoskowy, lecz spirantyzowana spółgłoska tylnojęzykowa welarna, z której powstawały -kt- lub -ks-. W słowie heteródoksos jest to -ks- nie tylko ze względów fonetycznych, lecz również fleksyjnych (chodzi tu zwłaszcza o zakończenie podstawy oraz o jej przynależność do określonej klasy wyrazowej; wprowadzenie zakończenia -kt- sugerowałoby m.in. odczasownikowe pochodzenie tego derywatu, a przecież został on utworzony od rzeczownika).
Wobec braku dobrego rozwiązania dla polszczyzny proponuję jedyne, które wydaje się rozsądne, jeśli już chcemy koniecznie nazwać jednym słowem wyznawcę heterodoksji, a mianowicie heterodoks (z akcentem na przedostatnią sylabę). Byłoby to słowo utworzone analogicznie do zadomowionych już w języku polskim wyrazów typu ortodoks, ksenofob, rusofob itp.
Piotr Sobotka, Uniwersytet Mikołaja Kopernika
zgłoś uwagę
Przeglądaj słowniki
Przeglądaj Słownik języka polskiego
Przeglądaj Wielki słownik ortograficzny
Przeglądaj Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego