To ciekawe

Gra planszowa znana w Polsce pod nazwą chińczyk wcale nie pochodzi z Chin.

Chleb – jedno z ważniejszych słów, a zarazem nazwa jednej z potrzebniejszych nam rzeczy. Etymologowie spierają się o jej pochodzenie.

Czyli: ktoś, na kogo można zwalić winę, a on nie zaprotestuje; taki ofiarny kozioł. W XVII wieku na angielskim dworze królewskim był to specjalny urząd – taki chłopiec był bity zamiast królewicza, gdy ten zawinił.

Czyli: udawana – po to, żeby czegoś nie musieć zrobić. Dyplomatom przypisuje się przebiegłą wykrętność, umiejętność unikania odpowiedzialności za słowa i czyny. Co ważniejsze,

Czyli: udawać, że nie ma tego, co jest kłopotliwe, groźne lub przykre, uciekać przed odpowiedzialnością. Ten osobliwie malowniczy rzekomy strusi zwyczaj jest trudny do wyobrażenia z jednej a do logicznego uzasadnienia z drugiej strony.

Wśród archaizmów chrobry to słowo, które przeciętny Polak kojarzy chyba tylko z pocztem królów i książąt polskich. Drugim, obok Bolesława Chrobrego, władcą polskim, którego przydomek może być nieoczywisty, jest Władysław Laskonogi.

Chrzest to jedno z tych słów, o które polszczyzna wzbogaciła się wraz z przyjęciem chrztu, czyli chrześcijaństwa. Zapożyczyła je z języka czeskiego, podobnie jak np. kościół, mszę i ołtarz.

Czyli: wziąć się do rzeczy od razu, też: zacząć od najtrudniejszej części zadania. Starożytny wódz Demetrios mówił Filipowi Macedońskiemu, że tylko łapiąc byka za oba rogi, można go ujarzmić.

Czyli: ktoś skromny i spokojny, kto potrafi wykazać się nieoczekiwanymi cechami. To właściwie komplement, wskazujący na zaskoczenie czyimś nowym wizerunkiem.

Słowo ciekawy pochodzi od dawnego czasownika ciekać o znaczeniu ‛biegać’. Ciekawy był ten, kto dużo biegał – po to, aby się czegoś dowiedzieć.

Czyli: cierpieć biedę; także: ciężko chorować. Kiedy mamy mało przędziwa, przędziemy cienko. A gdzie cienko, tam się rwie. Słowo cienko odnosi się do spraw, sytuacji nie najlepszych.

Czyli: człowiek niemrawy, o słabej woli; niedorajda. Biblia mówi, że lepiej być zimnym albo gorącym, niż letnim. Te kluski pewnie lepsze byłyby gorące, ale większość woli ciepłe od zimnych.

„Ciepło, ciepło...” – mówimy, aby naprowadzić kogoś na ślad rzeczy, której on szuka na naszych oczach. W tej zabawie ciepło znaczy ‛blisko’, a zimno znaczy ‛daleko’ i nie są to odpowiedniości przypadkowe, lecz uzasadnione np. ludzką percepcją tzw. ciepłych i zimnych barw.

Cierpieć, czyli ‛znosić ból’, pochodzi od prasłowiańskiego czasownika o znaczeniu ‛być twardym, sztywnym, zdrętwiałym’, spokrewnionego z cierpnąć, które dziś żywe jest w podobnym znaczeniu. Punktem wyjścia dla cierpień – także psychicznych – jest więc w polszczyźnie bardzo konkretne doznanie fizyczne, które określamy jako mrowienie, por. ręka komuś cierpnie. Cierpliwy zaś to genetycznie ‛taki, który umie znosić ból lub inne przykrości’. Postawa ta, skądinąd zgodna z etyką chrześcijańską, jest na ogół wartościowana pozytywnie, o czym świadczą m.in. przysłowia, np. „Kto cierpliwy, ten szczęśliwy” (za Adalbergiem).

Czyli: okres kłopotów, niedostatku. Kiedy nam trudno, czujemy jakby ciężar. Co trudne, nazywamy coraz częściej ciężkim. Ciężko powiedzieć, dlaczego słowo trudno ustępuje słowu ciężki.

Jedno cis wymawiamy „ćis”, drugie cis wymawiamy „c-is”. Jest to jeden z nielicznych w polszczyźnie przykładów tzw. homografii, czyli częściowej homonimii, ograniczonej do tożsamości graficznego kształtu wyrazów (nie całych paradygmatów zresztą, lecz tylko form hasłowych).

Cmentarz etymologia ludowa wyprowadza od smętku, czyli smutku; w myśl tej hipotezy pierwotnym znaczeniem cmentarza byłoby ‛miejsce, gdzie ludzie się smęcą (smucą)’.

Łatwo zgubić literkę k w słowie cocktail, w polskim internecie są na to dwa miliony przykładów, niektóre nawet w nazwach firm i w adresach internetowych. Jak wiadomo, błąd wielokrotnie powtarzany przestaje być błędem, ale w sprawach pisowni ostatnią instancją są słowniki, zwłaszcza ortograficzne, a te pisowni coctail nie przewidują.

Kowboj, a jeszcze bardziej cowboy, dowodzą, że atrakcyjność słowa wzrasta, gdy się go nie rozumie. Etymologiczne znaczenie cowboya to przecież ‛chłopak do krów’, w polszczyźnie przybliżonym odpowiednikiem tego słowa jest pastuch.

Dla niespecjalisty nazwy chmur są jak nazwy dinozaurów – groźne przez samo swoje brzmienie. Laik więc może domniemywać, że cirrostratus przyniesie więcej deszczu niż cirrus (niesłusznie, gdyż żadna z tych chmur nie jest deszczowa) lub że cumulonimbus prędzej spowoduje burzę niż cumulus (słusznie, cumulonimbus wróży gwałtowny deszcz, a nawet burzę). Nie musimy jednak polegać na tak wątłych przesłankach, jak długość słowa (im dłuższe, tym desygnat większy i groźniejszy). Od czegóż są encyklopedie i słowniki!